Strona 4 z 8
Analiza wiersza, interpretacja wiersza
Jak analizować wiersz (i interpretować)? - Właściwa analiza wiersza
Spis treści
Właściwa analiza wiersza
Jej celem jest odpowiedź na podstawowe pytania, które zadajemy sobie świadomie lub nie świadomie w każdym akcie komunikacji społecznej.
Nadawca
Odpowiedź na pytanie: kto mówi? nie jest taka prosta, jak mogłoby się to z pozoru wydawać. W liryce możemy mówić o trzech instancjach nadawczych: autor, p. l. (podmiot liryczny), b. l.(bohater liryczny). Z zasady należy założyć, że autor nie ma nic wspólnego z p.l. Traktować go należy jako osobę fizyczną (z krwi i kości), która zadecydowała o tytule, kształcie językowym i graficznym utworu, jego treści i przesłaniu. Względem tekstu jest to osoba zewnętrzna. Pisząc więc o budowie utworu, dobranych środkach stylistycznych, przesłaniu należy mówić o autorze, jako tym, który ten świat wykreował. W sytuacji gdy autor myli Ci się z p.l., aby uniknąć błędów w eseju wypowiedzi o autorze zamieść w części końcowej swojej pracy, zmierzającej ku uogónieniu. Z kolei pisząc o nadawcy koniecznie musisz zwrócić uwagę na to czy ten tekst jest skoncentrowany na nadawcy, a jeśli jest, to w jakim stopniu i jak silna jest tu funkcja ekspresywna. Istotna wydaje się również próba odpowiedzi na pytania: Jakie są tego przyczyny i jakie skutki?
W bardzo niewielu przypadkach można utożsamiać autora i podmiot liryczny. Tylko wtedy, kiedy miejsca przebywania, przeżycia, doświadczenia i znajomi podmiotu lirycznego są zbieżne z biografią autora, a w wierszu nie ma informacji zaprzeczających utożsamianiu ze sobą tych instancji, można stwierdzić, że autor i podmiot liryczny to jedna i ta sama osoba. Mówi się wtedy, że utwór ma charakter autobiograficzny. Pamiętać jednak należy, że taki ekshibicjonizm jest niezwykle rzadko spotykany wśród poetów.
W zupełnie innej sytuacji znajduje się podmiot liryczny. Stanowi on część świata wykreowanego w wierszu przez autora. Jest postacią fikcyjną (nawet jeśli podobną do rzeczywistych osób). To on jest postacią mówiącą w wierszu. Może się ujawniać i wypowiadać w 1. os. l.p. lub w 1. os. l.m, ale nie musi (wtedy mamy do czynienia z liryką pośrednią), może też nie być człowiekiem (liryka roli). Pomylenie instancji autora (który notabene w wierszu się nie wypowiada, bo wiersz jest jego wypowiedzią) z podmiotem lirycznym jest kardynalnym błędem rzeczowym świadczącym o kompletnej ignorancji. Podmiot liryczny jest postacią, którą bezwarunkowo należy gruntownie i solidnie scharakteryzować: określić osobę, w której się wypowiada, sposób wypowiedzi, jej cechy, jego płeć, jego rolę wierszu, wiek, podobieństwo do innych postaci literackich, sposób wypowiedzi, stosunek do świata (również wartości i Boga), relacje z innymi ludźmi, relacje z adresatem, stosunek do samego siebie, do swoich słów, do przeszłości, do przyszłości i wreszcie czy można utożsamić z autorem wiersza; za każdym razem pytając się: Dlaczego? Jak? Co z tego wynika?
Pozostaje jeszcze bohater liryczny. Obecność tej instancji nadawczej w wierszu jest raczej rzadkością. W utworze może być ich teoretycznie kilku, ale w praktyce ze względu na ograniczoną objętość tekstu zwykle występuje jeden, dwóch wyraźnych b.l. Na ogół symbolizują oni konkretne postawy wobec świata, ludzi itp. W nielicznych przypadkach odgrywają oni bardzo ważną rolę w znaczeniu utworu. Nie mniej jednak należy postąpić wobec nich podobnie jak wobec podmiotu lirycznego.
Odbiorca
W porównaniu z sytuacją nadawcy jest nieco mniej złożona, ale mimo to nadal skomplikowana. Podobnie jak w przypadku p.l. i autora tak i tu odbiorca może być wpisany w tekst i zewnętrzny względem tekstu – czytelnik. Bez względu jednak na to musisz rozstrzygnąć czy tekst (lub jego poszczególne części) koncentruje się na odbiorcy, czy uruchamia funkcję impresywną i jeżeli tak, to jak to robi i jaki jest tego cel (do czego chce skłonić, zmusić, co chce wyperswadować, zmienić).
Zajmijmy się przypadkiem prostszym. Podmiot liryczny może adresować swe słowa do siebie (monolog), jednej lub do grupy osób, czasem może się również zdarzyć, że nie sposób określić do kogo się zwraca. Bez względu jednak na to czy jest to grupa, czy jednostka trzeba adresata solidnie scharakteryzować. Jest to zadanie trudne, ponieważ odbiorca ujawnia się w zasadzie tylko w wypowiedziach podmiotu lirycznego. Jeżeli zwraca się on do jednostki trzeba: określić czy p.l. zwraca się do siebie, kim lub czym jest adresat (bóstwem, człowiekiem, zwierzęciem, rzeczą, pojęciem abstrakcyjnym, czy ty identyfikujesz się z adresatem), jaki jest dystans między nadawcą a odbiorcą, jakimi uczuciami darzy nadawca adresata, jakie cechy posiada, czy zmienia się, jak mocno jest dookreślony, czy to ta sama osoba co w dedykacji. Jeżeli zwraca się on do grupy trzeba: określić jaka to grupa, jak liczna, jakie cechy posiada itp. Jak zwykle za każdym razem odpowiadając sobie na pytania: Dlaczego? Jak? Jaki jest tego efekt?
Odbiorcą wiersza jesteś także ty - indywidualna jednostka, człowiek z krwi i kości, z własnymi poglądami, doświadczeniami. Nadawcą dla Ciebie wtedy może być również autor, który może Cię pouczać, wzbogacać, zaskakiwać, zmuszać do refleksji. Ty możesz się z nim zgadzać, polemizować, a nawet odmawiać mu racji. Na takie spostrzeżenia w słabszych pracach jest czas w zakończeniach. Eseje osób rozróżniających różne instancje nadawcze i związane z nimi płaszczyzny komunikacyjne śmiało mogą wychodzić od prywatnych doświadczeń będących wynikiem zetknięcia się z tekstem poetyckim i to właśnie uczynić kanwą interpretacji. Dobrze byłoby uwzględnić odpowiedzi na pytania jak wyglądał Twój kontakt z wierszem, jakie emocje towarzyszyły Ci w trakcie lektury, co wniósł ten tekst w Twoje życie, co zmienił, na co wpłynął?
Kod, czyli forma wiersza
Forma utworu, a w zasadzie to jak się mówi już po części zostało wcześniej poddane Twojej refleksji. Zwróć uwagę na fakt, że konstrukcja tekstu podpowiada Ci jego znaczenie, więc przyłóż się do prac na tym etapie. Każdy utwór ma trzy miejsca, w których tak skondensowane są znaczenia, że można je potraktować jak klucz do interpretacji utworu, albo przynajmniej bardzo istotną wskazówkę. Są to:
- początek wiersza
pierwszy wers, pierwsza strofa to wyjątkowe miejsce w utworze, więc zwróć na nie szczególną uwagę; w greckiej poezji to miejsce było zarezerwowane dla bóstw, muz, rzadziej dla bardzo ważnych osób, zastanów się więc co tu autor zamieścił, czemu przypisuje tak wielkie znaczenie i jakie z tego płyną konsekwencje dla znaczenia całości utworu;
- załamanie struktury wiersza
każdy utwór ma jakąś określoną budowę i jest w całej swojej rozciągłości podporządkowany tym samym zasadom, ale jeśli pojawia się jakieś odstępstwo w formie, zakłócenie budowy (dłuższa strofa, inna składnia, inna długość wersu, przerzutnia, zwracający uwagę środek stylistyczny, czy graficzne wyróżnienie fragmentu tekstu) bądź pewien, że znajdziesz tu istotne informacje, których lepiej nie przeoczyć;
- koniec wiersza
ostatni wers, ostatnia strofa to również wyjątkowe miejsce, tu jest czas na podsumowanie, wniosek, puentę; tu jest ostatnia szansa na wskazówkę, na ostatnie słowo skierowane do czytelnika; na sam koniec zawsze zostawiamy najważniejsze, najbliższe nam treści, ludzi – poeci postępują podobnie.
Koniecznie znajdź, zaznacz i wypisz odnalezione tu myśli, zwroty, słowa, środki stylistyczne, spróbuj także odczytać ich znaczenia, odnaleźć ich funkcję.
Powinieneś także zwrócić uwagę na: wykorzystany gatunek, stosunek tekstu do konwencji; układ graficzny, wersyfikacyjny, składniowy, strof, rymów; ukształtowanie sfery brzmieniowej utworu; nastrój, atmosferę panującą w utworze (jaki jest, czy jest stały, co go kreuje); obecność powtórzeń, klamry; formę wypowiedzi (opis, monolog wewnętrzny, monolog wypowiedziany, dialog pozorny, dialog); styl wypowiedzi; wykorzystane środki stylistyczne i ich funkcję; występowanie groteski, ironii; sposób obrazowania świata (mimetyczny-realistyczny/fantastyczny-kreacjonistyczny). Ważne aby każdy element pojawił się w kontekście pytań: Dlaczego? Jak? Jaka jest tego funkcja? Co z tego wynika?
Truizmem byłoby stwierdzenie, że w liryce istotna jest funkcja poetycka. Nie będzie jednak już nim zwrócenie uwagi na ilość środków stylistycznych wskazującą na bogactwo formy lub jej ascetyczność oraz próba odpowiedzi na pytania o powód takiego ukształtowania utworu i jego funkcję.
Intertekstualności i kontekst wiersza
Współczesne rozumienie tego pojęcia jest bardzo szerokie, obejmuje związki dzieła podkreślone w jego treści ze światem zewnętrznym. Odnajdź w wypisanych wcześniej słowach wszystkie odwołujące się do jakiejś dziedziny wiedzy, epoki, tekstu literackiego, filozofii itp., określ ją i sporządź trzy listy: przywołana filozofia, przywołane teksty, przywołana epoka. Listę uzupełnij spostrzeżeniami poczynionymi jeszcze w trakcie kolejnego odczytania tekstu.
Powinieneś się również zastanowić nad rolą funkcji referencyjnej w wierszu: O czym może świadczyć duża ilość odwołań do kontekstów? Jakie ma to znaczenie dla całości utworu, dla odbiorcy?
przywołana w wierszu epoka
Jeżeli przywołane są w tekście jakieś epoki, nurty myślowe lub literackie zawsze warto na to zwrócić uwagę i podkreślić to później w eseju. Tradycyjnie już trzeba odpowiedzieć na pytania: Dlaczego właśnie te? W jakim pojawiają się ujęciu? Jakie z tego wynikają konsekwencje/co zyskał dzięki nim tekst?
przywołana w wierszu filozofia
Zastanów się nad przywoływanymi tutaj filozofiami. Jeśli potrafisz wypisz ich przedstawicieli i podstawowe założenia, a następnie poddaj analizie sposób ich przywołania (środki stylistyczne, figury retoryczne) i zestaw z tematyką utworu (powinieneś dojść do wniosku czy są one przywołane wprost, by wzbogacić utwór, czy też może poddane w wątpliwość zostały ich założenia). Ponownie odpowiedz na pytania: Dlaczego właśnie te filozofie? Dlaczego właśnie w takim ujęciu? Jakie z tych intertekstualności wynikają konsekwencje?
przywołane w wierszu teksty
Każdy tekst prowadzi dialog z innym tekstem (nie tylko literackim, ale też z utworem muzycznym, obrazem, filmem, rzeźbą). Może to robić wprost przywołując lektury, autorów, wydarzenia z lektur lub ich bohaterów. Koniecznie przypomnij sobie ich treść, formę i przesłanie i odpowiedz na pytania: Dlaczego właśnie te teksty? Dlaczego właśnie w takim ujęciu? Jakie z tego wynikają konsekwencje?
Komunikat
Wreszcie ostatni i najważniejszy etap analizy. Wiersz jest komunikatem, a w nim zawierają się słowa podmiotu lirycznego również będące komunikatem. Częściowo lub nawet w znacznym stopniu ten etap został już zrealizowany przy okazji poprzednich ćwiczeń, warto więc do nich sięgnąć. Ponieważ jednak jest on najważniejszy i najtrudniejszy nie wolno Ci go zlekceważyć.
Jeszcze raz, ale tym razem wers po wersie, zdanie po zdaniu przeanalizuj cały utwór sprawdzając czy wszystko rozumiesz i czy zdobyte informacje stanowią całość. Nie pomijając tak oczywistej kwestii jak temat wiersza (sposób jego ujęcia, czy jego kontekst historyczno-literacki,waga tematu, stosunek p.l./autora do tematu) powinieneś również zastanowić się tu nad: znaczeniem czasu (jego upływem, czy czas wypowiedzi p.l. i opisywanych wydarzeń jest tożsamy, czy jest symboliczny, istotny, ważny dla kogoś?); znaczeniem tytułu, motta, dedykacji dla odczytania utworu (wyjaśnij również ewentualny brak); określ również miejsce, w którym znajduje się p.l. i które opisuje (wygląd, znaczenie, stosunek do niego). Koniecznie musisz również odpowiedzieć sobie na pytania o genezę, cel i znaczenie tak utworu (z perspektywy autora i kultury), jak i każdego z elementów wcześniejszych. Zastanów się również czy funkcja informacyjna jest najważniejsza w całym tekście lub w jego partiach.