Esej. Jak pisać esej?

Celem tego artykułu jest dać odpowiedź na pytania: jak napisać esej? Jak pisać esej? Co to jest esej? Rozstrzygnąć podstawowe wątpliwości związane z tym gatunkiem, który poznaje się na języku polskim.

Zanim przeczytasz resztę artykułu...

Jak widzisz, esej nie jest najłatwiejszym gatunkiem do uprawiania, jeśli nie czujesz się na siłach spróbuj napisać rozprawkę, a jeśli uważasz, że podołasz czytaj dalej. Nim przejdziesz do dalszej lektury upewnij się, że przeczytałeś dwa artykuły znajdujące się w tej sekcji:

Jak uzyskać spójność w wypracowaniu?

Jak cytować w wypracowaniu?

Poruszone w nich kwestie uznaj za istotne dla wszystkich prac pisemnych, a niezwykle istotne dla umiejętności pisania dobrego eseju. Dlatego upewnij się, ze posiadasz już tę wiedzę.

Rodzaje esejów

W tradycji literackiej odnajdziesz wiele rodzajów esejów o różnych kompozycjach, poruszających różne tematy. Można wyróżnić cztery rodzaje esejów:

• esej filozoficzny
• esej naukowy
• esej publicystyczny
• esej krytyczny – poświęcony sztuce

Wertując karty historii literatury napotkasz się również na wiele prac, które eseistyczny charakter posiadają, ale do esejów już zaliczane nie są. Wiele powieści może mieć w taki właśnie sposób ukształtowaną narrację. Obecność fikcji i zbyt duże rozmiary to główne przyczyny nie zaliczania ich do esejów. Mimo swojej niedookreśloności gatunek ten ma kilka istotnych cech:

Cechy eseju:

poetyckość

Zacznijmy od kluczowego pytania i istotę eseju. Nie jest to gatunek literacki, nie jest to też publicystyczny, ani użytkowy. Ze względu na swoje niejasne usytuowanie esej odznacza się literackim ukształtowaniem języka, w którym istotną rolę odgrywa funkcja poetycka (estetyczna), którą należy rozumieć jako artystyczne, kunsztowne ukształtowanie wypowiedzi.

procesualność

Na takie pytania najlepsze odpowiedzi odwołują się do nazwy. Zgodnie z francuskim terminem essayer jest to próba, próba dotarcia do sedna rzeczy, do prawdy. Esej stanowi zatem proces dochodzenia do jakiegoś punktu, a co za tym idzie pozostaje nieskończony, otwarty, tak samo, jak dyskusja, w której bierze udział. Nie musi kończyć się podsumowaniem, konkluzją. Warto się jednak wysilić i zdobyć w tym miejscu na jakąś interesująca puentę.

subiektywizm

Nie jest to jednak wypowiedź reprezentująca społeczeństwo, grupę ludzi, lecz jedną osobę – autora. I to właśnie stanowi siłę tego gatunku. Owo „ja” stanowi oś, centrum warunkujące spójność wypowiedzi. Eseista nie jest zobowiązany do obiektywizmu, wręcz przeciwnie, oczekuje się od niego indywidualnego podejścia do tematu wypowiedzi, a zatem niespotykanego u innych. Nie znaczy to jednak, że esej jest płytki. Jego bogactwo nie wynika z obiektywnego przedstawienia rzeczy, lecz z różnorodności przyjmowanych perspektyw i skojarzeń, ale przede wszystkim z eksploracji tego eseistycznego „ja”.

luźna kompozycja

Absolutnie dowolna, ale w żadnym razie nie chaotyczna! Może być luźna, może być fragmentaryczna, ale nie może być chaotyczna. Wręcz przeciwnie powinien to być prawdziwy majstersztyk ukazujący mistrzowski kunszt autora.

Dopuszcza stosowanie: skojarzeń myśli, obrazów, cytatów, paradoksów, aforyzmów, dygresji, exemplów, retrospekcji i wszelkich innych środków stylistycznych, zbliżających esej do prozy poetyckiej. Pamiętaj jednak, że esej nie wprowadza fikcji literackiej.

Jak napisać dobry esej - etapy

Krok 1. DAT (Definicja, Analiza, Teza)

Przeczytaj uważnie temat, wyjaśnij wszystkie pojęcia (wymień synonimy), zinterpretuj go na wszystkie możliwe sposoby, postaw wszystkie możliwe tezy.

Krok 2. Burza mózgów

Zapisz wszystkie pytania, jakie Ci przychodzą do głowy w związku z tym tematem. W tym wszystkim bądź otwarty dopuszczaj do siebie kilka możliwości, odpowiedzi, rozwiązań. Dla każdej dopuszczonej opcji zarezerwuj kolumnę w tabeli, miejsce na stronie lub stronę, na której za chwilę sporządzisz notatki.

Następnie wpisz w dowolnej kolejności

• wszystkich autorów, wszystkie książki (obrazy, utwory muzyczne), z nich bohaterów i cytaty, które mógłbyś wykorzystać w każdej dopuszczonej wcześniej możliwości,

• nurty filozoficzne, myślowe, literackie, artystyczne kojarzone przez Ciebie z daną możliwością

• kontekst historyczny, biograficzny,

Zastanów się również nad ewentualnym mottem dla swojej pracy wypisując wszystkie przychodzące do głowy przykłady.

Krok 3. Sprzątanie – mapa mentalna (lub plan)

W pierwszym etapie odrzuć z tej mnogości przykłady zużyte, nieciekawe, w ten sposób zostaną najwartościowsze, najciekawsze i najtrafniejsze.

Następnie spróbuj dostrzec związki pomiędzy poszczególnymi wypisanymi tekstami, przykładami, bohaterami. Zaznacz je strzałkami łączącymi powiązane elementy i krótko opisz naturę dostrzeżonej pomiędzy nimi analogii. W efekcie tych zabiegów może powstać jedna koncentryczna mapa lub policentryczna, a nawet kilka map mentalnych). Poszukaj gwiazd. Te teksty, konteksty, przykłady, które łączą się z największą ilością innych świetnie nadają się do zorganizowania większych całostek w pracy (np. rozdziałów). Inne będą się do nich odwoływać.

Zastanów się czy tych kilku perspektyw, które przyjąłeś nie da się połączyć tak, by wszystko stanowiło rozbudowaną jednorodną całość. Jeśli któraś z nich nie pasuje do kształtującej się koncepcji pracy i jest uboższa od pozostałych, jeśli wydaje Ci się zbędna – odrzuć ją.

Krok 4. Studia

Czas pogłębić swoją wiedzę o każdym przywołanym wcześniej tekście kultury. Przypomnij sobie jego treść, zapoznaj się z różnymi recenzjami i zderz je z własnymi poglądami: z którymi się zgadzasz, a z którymi nie? Może, warto te stanowiska wykorzystać? Uzupełnij mapę o nowe kartki (po jednej na każdy tekst kultury) zawierające nowe informacje poszerzające wiedzę o nich.

Masz jakieś nowe przydatne skojarzenia, przemyślenia, refleksje wypisz je.

Porozmawiaj z kompetentnymi osobami na interesujące Cię tematy, słuchaj co mają do powiedzenia, jeśli w rozmowie pojawiły się ciekawe informacje uwzględnij je w notatkach, jeśli podważają jakiś pogląd, którego nie potrafisz obronić – odrzuć go.

Przeczytaj co o tym problemie już napisano, jakie stanowiska zajmowano. Ustosunkuj się wobec nich. Zastanów się jaką postawę Ty zajmiesz, jak to wygląda na tle tradycji? Wszystkie nowe, przydatne informacje uwzględniaj na mapie mentalnej.

Krok 5. Redakcja

Zbierz wszystkie myśli we względnie samodzielne całostki znaczeniowe (nad każdą pracuj oddzielnie), zredaguj je pod względem językowym, skomponuj właściwie zbudowane akapity, nadaj im tytuły i śródtytuły. Weź pod uwagę również wykorzystanie słów-kluczy czy leitmotivu, które zwiększą spójność pracy.

Przeczytaj jeszcze raz każdą cząstkę, zweryfikuj jej poprawność językową kompozycyjną oraz tytuł. Zastanów się jeszcze raz nad kolejnością akapitów. W tym celu wykorzystaj zrobioną na początku mapę mentalną. Zwróć uwagę również na to, czy tytuły i śródtytuły układają się w sensowną i logiczną całość. Następnie przepisz akapity we właściwej kolejności dbając o spójność pracy i nie zapominając o śródtytułach.

Na końcu wybierz zgrabne motto, oddające treść eseju, wskazujące przyjętą perspektywę itp.

Krok 6. Wróćmy od początku

Napisz wprowadzanie eseju. Niech ci nawet do głowy nie przyjdzie charakterystyka epoki czy biografia pisarza. Znacznie lepszym rozwiązanie jest stawianie pytań.

Możesz zacząć od:

• środka, czyli opisu kluczowego charakteru, wątku, problemu, który uczynisz osią konstrukcyjną całego utworu;

• dowolnego skojarzenia reszta napisze się sama

• przywołania czyjejś myśli, z którą się zgadzasz lub nie zgadzasz

Wstęp powinien wprowadzić do tematu, zachęcić do lektury i ogólnie zarysować sposób ujęcia przedmiotu eseju.

Krok 7. Ostatnie szlify

Przeczytaj pracę i popraw na bieżąco dostrzegane mankamenty. Odłóż pracę na kilka dni. Krytycznie ją przeczytaj ponownie zaznaczając wątpliwości, powinno ich być sporo. Dokonaj ostatniej korekty, aby upewnić się, że budowa jest przemyślana przejdź do dekonstrukcji tekstu, tzn. stwórz jego plan odtwórczy.

Zasady pisania dobrego eseju

• korzystaj z bogactwa tropów stylistycznych i figur retorycznych
• zatroszcz się o nieszablonowość (skojarzenia, dobór materiału, temat)
• bądź zwięzły i jasny w myśleniu
• przemyśl dobrze strukturę eseju
• nie wolno stosować wyliczeń
• unikaj autotematycznych zwrotów (np. na wstępie, w zakończeniu, teraz przejdę do..., następnie omówię...)
• wykorzystaj fakt, że w eseju praktycznie wszystkie chwyty są dozwolone

Bibliografia:

1. M. Adamczyk, B. Chrząstowska, J. T. Pokrzywniak. Starożytność-oświecenie. Podręcznik literatury dla klasy pierwszej szkoły średniej, WSiP: Warszawa, 1995 r.
2. Kuziak M., Rzepczyński S., Kasterski R., Jak pisać po polsku?, Bielsko-Biała 2004.
3. Tomczyk Marta: Jak czytać wiersze?, Bielsko-Biała: Park Sp. z o. o., 2007