Jaki problem podejmuje Jerzy Stempowski?*

Rzadko stosunkowo używane słowo plagiat rozbrzmiewa dziś na szpaltach prasy polskiej z okazji zarzutów [ogłoszenia plagiatu] wysuniętych przeciw jednemu z członków Polskiej Akademii Literatury. O ile chodzi o naruszenie prawa autorskiego, zarzut plagiatu posiada określone kryteria i instancje wyrokujące. Skoro jednak opuszczamy teren prawa autorskiego, plagiat staje się zagadnieniem literackim, podlegającym kryterium smaku, o którym wszyscy są upoważnieni do sądzenia. W rzeczach smaku wszystkie sądy są jednakowo uprawnione, ale nie wszystkie są jednakowo przekonywające.

Kryteria smaku wytwarzają się przez porównanie, i w konsekwencji sądy na nich oparte można podzielić na sądy znawców, operujących znaczną skalą porównań, i sądy profanów, oparte na „wierze i czuciu".

[...] chciałbym zwrócić uwagę na wybitnie literacki charakter zagadnienia plagiatu. Zarzut plagiatu dotyczy przekroczenia ustalonych zwyczajów i tradycji literackich. Jeżeli zarzut taki wychodzi z ust profana, zwłaszcza bez próby uprzedniego ustalenia kryteriów, jest on z natury rzeczy pozbawiony cech pewności. Waga tego rodzaju zarzutów zależy w znacznej mierze od tego, czy w danej dziedzinie istnieje jakiś consensus sapientium [gr. zgoda mądrych] i czy jakakolwiek opinia może w konsekwencji uchodzić za całkowicie pewną.

Pierwszy już rzut oka na zagadnienie plagiatu budzi obawę, że jesteśmy w tej dziedzinie bardzo dalecy od możności ustalenia niewątpliwych i ogólnie uznanych kryteriów. Pojęcia oryginalności, samodzielności, twórczości indywidualnej, podobnie jak pojęcia naśladownictwa, ulegania wpływom, bluszczowości itd., są bardzo płynne i zazwyczaj używamy ich z wielką ostrożnością. [...]

Dodać należy, że przychylna ocena wszelkiej oryginalności jest zjawiskiem stosunkowo nowym. Wirgiliusz, Dante, Rabelais, Szekspir, Swift i Wolter nie odczuwali przesadnej potrzeby oryginalności. Od strony fabuły twórczość indywidualna nigdy nie stała się imperatywnym wymaganiem smaku. [...] iluż autorów czerpało swą fabułę ze Starego Testamentu, który sam przecież jest dziełem pisarzy i jakich! Jeszcze liczniejsi [...] czerpali z mitologii i autorów greckich.

Kryterium oryginalności okaże się jeszcze bardziej płynne, gdy spojrzymy na historię literatury od strony formy. Czymże bowiem są szkoły literackie, jeżeli nie grupami powstałymi z naśladowania wspólnych wzorców?

Jeżeli kryteria oryginalności są tak niepewne w ogólnych aspektach utworów literackich – jeszcze mniej ustalone są zwyczaje odnoszące się do cytatów, pożyczek, powoływań się i całego zakresu codziennego czerpania autorów z dzieł ich poprzedników.

Piszącemu te słowa nie sprawi większej trudności napisanie na każdy mniej więcej znany mu temat artykułu składającego się z samych tylko cytatów. O ile nie zapomnimy opatrzyć wszystkich tych cytatów stosownymi odsyłaczami do źródeł, nie tylko otrzymamy przysługujące nam honorarium, ale jeżeli czerpiemy przy tym jedynie z najlepszych autorów, możemy przy tym ujść za świetnego eseistę. [...] Jeżeli jednak choć jeden z tych cytatów pozostanie bez wskazania źródeł, może nas spotkać los członka Polskiej Akademii Literatury [został skreślony z listy członków]. Z drugiej znów strony nikt, pisząc: „ziemia obraca się dokoła słońca", nie wzmiankuje, że myśl tę zaczerpnął z dzieła Kopernika De revolutionibus orbium coelestum, pomimo że w tym wypadku mamy niewątpliwie do czynienia z głęboko oryginalną twórczością umysłową.

[1936]