Analiza obrazu: Stańczyk ... (J. Matejko)

Kompozycja

Dominanta kompozycyjna

Dominującą postacią jest niewątpliwie Stańczyk, który znajduje się samym centrum obrazu. Dominującymi kolorami czerń i czerwień.

Zasady kompozycyjne

W malarstwie obowiązują trzy zasady: zasada równowagi, zasada symetrii, zasada rytmu. Rozważ, którą z nich stosuje, albo łamie malarz.

Typ kompozycji

Kompozycja zamknięta, bo cała scena zamyka się w pomieszczeniu, nawet za oknem jest mrok.

Ruch

Obraz jest statyczny, pokazuje znieruchomiałą, zastygłą postać błazna. Została zastosowana w nim kompozycja statyczna – dynamiczne elementy stanowią elementy balu i znajdą się za uchylonymi drzwiami.

Przestrzeń

Pomieszczenie, w którym przebywa Stańczyk jest pozornie otwarte z dwóch stron, po prawej stronie błazna znajduje się otwarte na oścież okno, ale mrok za nim panujący powoduje wrażenie zamknięcia. Za oknem widać kometę – zwiastun nieszczęścia i wojen.

Z drugiej strony – lewej za plecami znajduje się przejście do sali balowej. Uczestnicy balu zajęci są jednak sobą, zabawą. Obróceni plecami do Stańczyka i widza, okazują brak zainteresowania państwem, co również sprawia wrażenie zamknięcia. Mimo dwóch wyjść wyjścia nie ma (aluzja do sytuacji Polski).

Beznadziejność sytuacji podkreśla jeszcze kilka elementów:

• czarne (ciemnozielone) sukna i mrok otaczający Stańczyka
• pełna zwątpienia postawa bohatera obrazu Matejki
• zatroskana twarz i zaplecione w zamyśleniu dłonie
• rzucony na podłogę po lewej stronie błazna kaduceusz, który symbolicznie leży między salą balową a Stańczykiem

Tuż pod oknem znajduje się pokryty suknem stolik, na którym leży rozpieczętowany dokument państwowy, leży on po prawej stronie Stańczyka. Symbolika stron podkreśla patriotyzm bohatera i wskazuje na źródło zatroskania, którym jest los ojczyzny.

Głębia

Pierwszy plan tonie w mroku. Widzów oddziela od Stańczyka linia mroku. W środku obrazu na drugim planie znajduje się zatroskany błazen i pismo. W głębi obrazu, oddzieleni od Stańczyka mrokiem, znajdują się pochłonięci zabawą uczestnicy balu.

Paleta barw

Obraz, który można zaliczyć do malarstwa polichromatycznego. Paleta użytych barw nie jest szeroka: z ciemnymi zieleniami i brudnymi brązami silnie skontrastowana jest postać Stańczyka ubranego w czerwony strój. W czerwonym, krwawym świetle toną również uczestnicy balu.

Kolorystyka wspaniale współgra z tematyką obrazu. Mrok i ciemne barwy oddają pesymizm, czerwień symbolizuje krew, wojnę, pożogę.

Światło

Na obrazie wyraźnie widać dwa różne źródła i rodzaje światła. Przy czym oba są sztuczne.

Pierwsze, jasne, ciepłe prawdopodobnie od niewidocznej świecy, która stoi obok okna oświetla światłem kierunkowym rozproszonym: stolik, dokument i Stańczyka siedzącego na fotelu. Światło to jednocześnie wyróżnia bohatera, podkreśla tematykę i izoluje błazna od reszty świata, bo wokół niego roztacza się mrok, który oddziela go zarówno od widzów, jak i sali balowej.

Drugie, ciężkie i czerwone o oświetla rozproszonym światłem o słabym natężeniu salę balową i uczestników balu. Źródło światła jest niewidoczne dla widza, bo zapewne umieszczone na ścianie, która oddziela Stańczyka od uczestników zabawy. Czerwień stanowi oskarżenie o zdradę narodu, wyrażającą się obojętnością na losy państwa i prywatą.

Interpretacja obrazu

Rzeczywistość Stańczyka trzeba wiązać z rzeczywistością historyczną Jana Matejki, ponieważ błazen ma twarz malarza, a obraz jest jednocześnie autoportretem.

Nastrój obrazu jest pesymistyczny. Pesymizm dotyczy zarówno perspektywy czasowej Stańczyka – zbliżający się upadek Polski, jak i perspektywy Matejki – powstania styczniowego.

Stanisław Witkiewicz: „twórczość Matejki była ogromnego znaczenia. To wszystko, co w niej było wpływem jej związku z przeszłością, wszystko to znalazło w twórczości Matejki swój wyraz."

Obraz jest wyrazem sprzeciwu wobec idei powstania styczniowego. Matejko w poglądach politycznych bliski był Józefowi Szujskiemu i stańczykom, krakowskim konserwatystom.