Środki poetyckie

Środki poetyckie, czyli poetyka

W tym artykule znajduje się zebrana i usystematyzowana wiedza z podstaw poetyki. Znajdziesz tu wymienione i opisane środki poetyckie (tropy stylistyczne, środki artystyczne, środki stylistyczne) i figury retoryczne. Wiele z nich jest wyjaśnionych i sklasyfikowanych. Przede wszystkim są one ułożone w logiczne działy. Dzięki temu możesz wreszcie ogarnąć całość i zobaczyć jej strukturę, co mam nadzieję, pomoże Ci w nauce języka polskiego i pomyślnym zdaniu sprawdzianu, egzaminu lub matury.

Artykuł  podpowiada na co należy zwrócić uwagę analizując wiersz.

Autor, podmiot liryczny i bohater liryczny

1. autor to twórca tekstu, jest on zewnętrzny względem tekstu, istnieje tak samo jak Ty czy ja
2. podmiot liryczny to fikcyjna postać wpisana w tekst; nie należy jej utożsamiać z autorem, chyba, że podmiot liryczny wypowiada się w 1 os. lp., ma cechy wspólne z autorem i te same wątki biograficzne
3. bohater liryczny to fikcyjna postać opisana w tekście

Typ liryki

1. liryka bezpośrednia - wówczas, gdy podmiot lir. używa osobowych form czasowników, czyli:
1. liryka wyznania ujawnia się jako podmiot przeżywający i mówiący o swym przeżyciu, wyznający swe myśli, jest ona skrajnie subiektywna, osobista

1. liryka konfesyjna – szczególna forma liryki wyznania grzechów, występków, często w tajemnicy

2. liryka apelu, inwokacyjna pl ujawnia się i zwraca się bezpośrednio do odbiorców lub jakiejś grupy osób nawołując do czegoś, apelując o coś, tekst jest zdominowany nie przez ja lir lub obrazy, ale przez „ty” lir. – adresata (jednostkę lub grupę)
2. liryka pośrednia odgadujemy obecność pl i jego przeżycia na podstawie opisów (liryka opisowa): ich języka i przedstawionych el. świata

Sytuacja/motywacja liryczna

to określona sytuacja, z którą związany jest podmiot liryczny, która motywuje go do tego typu wypowiedzi

1. sytuacja wyznania wobec kogoś, ma na ogół charakter monologu (np. liryka miłosna)
2. sytuacja narracyjna pl opowiadając o jakimś zdarzeniu i zachowując jednocześnie dystans wobec niego przyjmuje funkcję narratora
3. sytuacja dramatyczna to zerwanie z tradycyjnym monologiem lirycznym na rzecz dialogu, pozornego dialogu etc.

Fonetyczne środki poetyckie - organizacja warstwy brzmieniowej tekstu

1. onomatopeja wyrazy dźwiękonaśladowcze (bach, bum, dudnić, grzmot, trzaskać, szelest, szum, rozdarło)
2. aliteracja rozpoczynanie kolejnych wyrazów od tych samych głosek
3. eufonia, instrumentacja głoskowa nagromadzenie w wierszu jednej lub kilku głosek i nienaturalne ich zagęszczenie w celu wywołania efektu dźwiękowego
4. rym
5. rytm

Semantyczne środki poetyckie - stylistyczna organizacja warstwy znaczeniowej tekstu

1. leksykalne środki stylistyczne

1. stosowanie wyrazów o szerokim znaczeniu

2. stosowanie wyrazów o wąskim znaczeniu

3. stosowanie wyrazów rzadko używanych, dziwnych

4. słownictwo bliskie czytelnikowi

2. antynomia zestawienie dwóch przeciwstawnych pojęć
3. frazeologizmy, związki frazeologiczne  to utarte wyrażenia, zwroty i frazy, które znaczą jako całość, (często łączy się ze sobą dwa związki i tworzy nową całość – kontaminacja lub nadaje nowe znaczenie przez zamianę jednego z wyrazów)
4. archaizm wyraz, odmiana wyrazu, forma wyrazu używana w przeszłości ale w czasach powstania tekstu już nieaktualna
5. makaronizm, barbaryzm to wyraz obcy wprowadzony do tekstu w jego oryginalnym kształcie (niedostosowany do polskiej pisowni, języka) jest przejawem ulegania wpływom innych języków
6. regionalizm, dialektyzm wyraz zaczerpnięty z języka ogólnego danego regionu kraju lub dialektu, gwary (jakiejś wsi) charakteryzuje język postaci, oddaje koloryt lokalny, lub podkreśla estetykę i ekspresję utworu
7. wyrażenia, słowa żargonowe np. żargon uczniowski
8. wulgaryzmy
9. eufemizmy
   
10. ekspresywizmy
    
11. kolokwializmy
    
12. pleonazm nadmiar wyrazów znaczących to samo
13. synonimy
14. homonimy
15. antonimy
16. zapożyczenia
17. poetyzm
    

Słowotwórcze środki poetyckie

1. augmentatywa, zgrubienia

2. deminutywa, zdrobnienia

3. złożenia (złotowłosy, wszędobylski)

4. neologizmy, nowotwory językowe – wyrazy stworzone zgodnie z zasadami słowotwórstwa na potrzeby tekstu, nie istniejące w powszechnym użyciu, często określają subiektywne przeżycia estetyczne, służą zindywidualizowaniu sytuacji lirycznej

Fleksyjne środki poetyckie

1. operowanie czasem gramatycznym (przeszły, przyszły, teraźniejszy)
   

2. operowanie trybem czasownika (orzekający, rozkazujący, przypuszczający)
   

3. operowanie stroną czasownika (bierna, czynna)

4. operowanie formą czasownika (osobowa, nieosobowa)

Tropy 

1. hiperbola - więcej zamiast mniej
2. ironia - przeciwność - zbadaj: Ironia - trop, figura retoryczna
3. litota - mniej zamiast więcej
4. metafora - podobieństwo  - zbadaj: Metafora - trop, figura retoryczna
5. metonimia - przyległość - zbadaj: Metonimia - definicja i klasyfikacja
6. synekdocha - część-całość - zbadaj: Synekdocha - definicja i klasyfikacja
7. animizacja -
8. personifikacja -
9. alegoria -
10. symbol -

 Figury retoryczne

1. porównanie* figura retoryczna polegająca na zestawieniu dwóch zjawisk, rzeczy osób w taki sposób, żeby uwydatnić ich podobieństwa pod jakimś istotnym względem (pracowity jak mrówka) lub wykazać ewidentny brak tego podobieństwa (szybki jak żółw) zestawienie dwóch przedmiotów, zjawisk na podstawie cechy wspólnej występującej w różnym natężeniu)

   1. porównanie homeryckie - bardzo rozbudowane porównanie

2. epitet* połączenie przymiotnika lub imiesłowu i rzeczownika (złota korona)

   1. epitet stały właściwy tylko jednej postaci (Zeus gromowładny, Achilles prędkonogi)

   2. oksymoron tworzą wyrazy, które się wzajemnie wykluczają, ma znaczenie metaforyczne suchy ocean, zimny ogień

   3. epitet metaforyczny przymiotniki animizują lub antropomorfizują rzeczy np. świt czule się czołgał

Składniowe środki poetyckie

1. szyk zdania
1. anakolut - zdanie nielogicznie zbudowane, błąd składniowy (wiadomość dotarła do mnie jadąc na rowerze),
2. inwersja - świadome przesunięcie najważniejszych elementów na początek lub koniec zdania,
2. długości zdań
1. krótkie zdania
2. długie, rozbudowane, wielokrotnie złożone zdania
3. kompozycja zdania
1. elipsa - zdanie z brakującym członem (najbardziej ekspresywny jest brak orzeczenia)
2. paralelizm składniowy, syntaktyczny - stosowanie podobnych konstrukcji składniowych
3. powtórzenie zdań, słów, zespołów słów
1. refren
4. gradacja – wymienianie wyrazów w porządku rosnącym lub malejącym
5. anafora – powtórzenie pierwszego wyrazu wersu, strofy
6. epifora – powtórzenie ostatniego wyrazu, wersu, strofy
7. apostrofa podniosły zwrot do osoby lub zjawiska

1. inwokacja bardzo rozbudowana apostrofa

8. pytanie
   
1. pytania retoryczne pytania, które w swej treści zawierają już odpowiedź lub na które odpowiedź dla pytającego jest oczywista, ma ono podkreślać poglądy jego autora, a nie uzyskać odpowiedź
9. wykrzyknienie, eksklamacja, zdanie wykrzyknikowe
10. antyteza
11. przerzutnia

Stylizacja

1. aluzja literacka nawiązanie do innych utworów
2. parafraza twórcze przekształcenie tekstu literackiego, lub przywołanie go własnymi słowami
3. cytat przywołanie fragmentu dzieła
4. streszczenie
5. pastisz stylizacja polegająca na zagęszczeniu czyichś chwytów, stylu czy zachowań
6. parodia naśladownictwo wyśmiewające, karykatura
7. stylizacja na gwarę
8. stylizacja na język potoczny
9. stylizacja archaiczna
10. trawestacja - przeróbka patetycznego tekstu, której celem jest zachowanie cech swoistych utworu, a jednocześnie jego sparodiowanie; zmiana stylu wysokiego na niski przy zachowaniu pozostałych cech wywołuje efekt groteskowości;

Zbadaj:

1. Stylizacja językowa - mapa mentalna
2. System wersyfikacyjny, wersyfikacja polska
3. Gatunki literackie - genologia literacka

Bibliografia: