Motto Mistrza i Małgorzaty Michaiła Bułhakowa
Stanowi je dialog Fausta z Mefistofelesem z Fausta Johanna Wolfganga Goethego.
...Więc kimże w końcu jesteś? - Jam częścią tej siły,
która wiecznie zła pragnąc, wiecznie czyni dobro.
J.W. Goethe "Faust"
Mefistofeles jawi się tu jako postać tragiczna - każdy zły uczynek zamienia się w dobro. Mefistofeles pragnie zła, a czyni dobro. Na tym polega jego to kara za bunt przeciw Bogu.
Woland i Mefistofeles to postacie, które mają ze sobą wiele wspólnego.
Motto pozwala na ciekawą koncepcję świata:
Motto jest bezpośrednim nawiązaniem do romantyzmu i przywołuje romantyczne:
- irracjonalizm
- intuizjonizm
- mistycyzm
- sentymentalizm
- alienacja
- indywidualny anarchizm
- tragizm
- wewnętrzny konflikt
- dysharomonię
Skłania ono zatem do szukania romantycznych wartości i romantycznej wizji świata w "Mistrzu i Małgorzacie".
Motto wpływa na interpretację całego dzieła Michaiła Bułhakowa. Świat stworzony przez ludzi jest tak zły, że nawet diabeł w tym kontekście jest dobry, a miłość stanowi tu jedyną siłę ocalającą.
patrz: historia Fausta