Wiedza i umiejętności na maturę z polskiego - III. Tworzenie wypowiedzi.

III. Tworzenie wypowiedzi.

1. Mówienie i pisanie.

formułuje pytania do tekstu;

świadomie posługuje się różnymi formami językowymi oraz (w wypowiedzi ustnej) mimiką, gestykulacją, postawą ciała;

stosuje w wypowiedzi pisemnej odpowiednią kompozycję i układ graficzny zgodny z wymogami danej formy gatunkowej (w tym wydziela akapity);

sporządza plan odtwórczy wypowiedzi (ramowy i szczegółowy);

uczestnicząc w rozmowie, słucha z uwagą wypowiedzi innych, mówi na temat; prezentuje własne zdanie i uzasadnia je;

czytając głośno, wyraziście, przekazuje intencję tekstu, właściwie akcentuje wyrazy, wprowadza pauzę, stosuje odpowiednią intonację;

recytuje teksty poetyckie oraz fragmenty prozy, podejmując próbę ich głosowej interpretacji.

tworzy spójne pod względem logicznym i składniowym wypowiedzi ustne (monologowe i dialogowe) na tematy poruszane na zajęciach, związane z otaczającą rzeczywistością i poznanymi tekstami kultury;

tworzy spójne pod względem logicznym i składniowym wypowiedzi pisemne: opowiadanie z dialogiem (twórcze i odtwórcze), pamiętnik i dziennik (pisane z perspektywy bohatera literackiego lub własnej), list prywatny i oficjalny, proste sprawozdanie (np. z wycieczki, z wydarzeń sportowych), opis postaci, przedmiotu, krajobrazu, ogłoszenie, życzenia, zaproszenie, prosta notatka; opowiadanie, opis (sytuacji, przeżyć, zwykłych przedmiotów, dzieł sztuki), charakterystyka (postaci literackiej, filmowej lub rzeczywistej), sprawozdanie z lektury, filmu, spektaklu i ze zdarzenia z życia, rozprawka, podanie, życiorys, CV, list motywacyjny, dedykacja, rozprawka, recenzja, referat, interpretacja utworu literackiego lub fragmentu

przestrzega zasad spójności znaczeniowej i logicznej;

dostosowuje odmianę i styl języka do gatunku, w którym się wypowiada do oficjalnej i nieoficjalnej sytuacji komunikacyjnej oraz do zamierzonego celu;

tworzy plan własnej wypowiedzi;

redaguje tekst (edycja, interpunkcja, ortografia, poprawność językowa)

uczestniczy w dyskusji, uzasadnia własne zdanie, przyjmuje poglądy innych lub polemizuje z nimi;

przestrzega zasad etyki mowy

zna konsekwencje stosowania elektronicznych środków przekazywania informacji, takich jak: SMS, e-mail, czat, blog;

stosuje zasady etykiety językowej

zna formuły grzecznościowe, zna konwencje językowe zależne od środowiska (np. sposób zwracania się do nauczyciela, lekarza, profesora wyższej uczelni), ma świadomość konsekwencji używania formuł niestosownych i obraźliwych;

świadomie, odpowiedzialnie, selektywnie korzysta (jako odbiorca i nadawca) z elektronicznych środków przekazywania informacji, w tym z Internetu.

przygotowuje pisemną i ustną wypowiedź: wybiera gatunek i kompozycję, analizuje temat, sporządza plan wypowiedzi, dobierasz właściwe słownictwo;

tworzy wypowiedź argumentacyjną wg zasad logiki i retoryki: stawia tezę/hipotezę, dobiera argumenty, porządkuje je, hierarchizuje, dokonuje ich selekcji podwzględem użyteczności w wypowiedzi, podsumowuje, dobiera przykłady ilustrujące wywód myślowy, prawidłowo wnioskuje;

publicznie wygłasza przygotowaną przez siebie wypowiedź, dbając o dźwiękową wyrazistość przekazu (w tym także tempo mowy i donośność głosu);

stosuje uczciwe zabiegi perswazyjne, zdając sobie sprawę z ich wartości i funkcji; wystrzega się nieuczciwych zabiegów erystycznych;

opracowuje redakcyjnie własny tekst: uzupełnia, przekształca, skraca, eliminuje przypadkową niejednoznaczność wypowiedzi, sporządza przypisy);

umie streszczać, parafrazować itp. cudzy tekst

2. Świadomość językowa.

dostrzega różnicę pomiędzy literą i głoską; dzieli wyrazy na sylaby; oddziela wyrazy w zdaniu, zdania w tekście;

rozróżnia i poprawnie zapisuje zdania oznajmujące, pytające i rozkazujące;

przekształca zdania złożone w pojedyncze i odwrotnie, a także zdania w równoważniki zdań i odwrotnie – odpowiednio do przyjętego celu;

stosuje poprawne formy gramatyczne wyrazów odmiennych;

poprawnie stopniuje przymiotniki i przysłówki i używa ich we właściwych kontekstach;

pisze poprawnie pod względem ortograficznym, w tym w razie potrzeby wykorzystuje wiedzę o:

a) wymianie głosek w wyrazach pokrewnych oraz w tematach fleksyjnych wyrazów odmiennych,

b) różnicach w wymowie i pisowni samogłosek ustnych i nosowych, spółgłosek twardych i miękkich, dźwięcznych i bezdźwięcznych,

c) zapisie „nie" z rzeczownikami, przymiotnikami i czasownikami,

d) sposobach pisania nazw własnych i nazw pospolitych;

poprawnie używa znaków interpunkcyjnych: kropki, przecinka, znaku zapytania, cudzysłowu, dwukropka, nawiasu, znaku wykrzyknika; stosuje średnik;

operuje słownictwem z określonych kręgów tematycznych (na tym etapie skoncentrowanym przede wszystkim wokół tematów: dom, rodzina, szkoła i nauka, środowisko przyrodnicze i społeczne).

rozróżnia normę językową wzorcową oraz użytkową i stosuje się do nich;

sprawnie posługuje się oficjalną i nieoficjalną odmianą polszczyzny; zna granice stosowania slangu młodzieżowego;

tworząc wypowiedzi, dąży do precyzyjnego wysławiania się; świadomie dobiera synonimy i antonimy dla wyrażenia zamierzonych treści;

stosuje związki frazeologiczne, rozumie ich znaczenie;

stosuje różne rodzaje zdań we własnych tekstach;

dostosowuje szyk wyrazów i zdań składowych do wagi, jaką nadaje przekazywanym informacjom;

przekształca części zdania pojedynczego w zdania podrzędne i odwrotnie;

przekształca konstrukcje strony czynnej w konstrukcje strony biernej i odwrotnie;

zamienia formy osobowe czasownika na imiesłowy i odwrotnie;

zamienia mowę niezależną na zależną;

wprowadza do wypowiedzi partykuły, rozumie ich znaczenie;

wykorzystuje wykrzyknik jako część mowy w celu wyrażenia emocji;

stosuje wołacz w celu osiągnięcia efektów retorycznych;

stosuje poprawne formy odmiany rzeczowników, czasowników (w tym imiesłowów), przymiotników, liczebników i zaimków; stosuje poprawne formy wyrazów w związkach składniowych (zgody i rządu);

operuje słownictwem z tematów: rozwój psychiczny, moralny i fizyczny człowieka; społeczeństwo i kultura; region i Polska, Polska, Europa, świat – współczesność i przeszłość; kultura, cywilizacja, polityka.

Teksty kultury

1. Musi znać:

Bogurodzica;  

Jan Kochanowski – wybrane pieśni, fraszki, Treny (V, VII, VIII) treny (inne niż w gimnazjum) i psalm;

Ignacy Krasicki – wybrane bajki;

Aleksander Fredro Zemsta;

Adam Mickiewicz Dziady cz. II; Dziadów część III, Pan Tadeusz;

Henryk Sienkiewicz – wybrana powieść historyczna (Quo vadis, Krzyżacy lub Potop);

Bolesław Prus Lalka;

Stanisław Wyspiański Wesele;

Bruno Schulz – wybrane opowiadanie;

Witold Gombrowicz Ferdydurke (fragmenty);

2. Może znać

Frances Hodgson Burnett Tajemniczy ogród; Jan Brzechwa Akademia Pana Kleksa; Carlo Collodi Pinokio; Roald Dahl Charlie i fabryka czekolady; Antonina Domańska Historia żółtej ciżemki; Irena Jurgielewiczowa Ten obcy; Stanisław Lem Bajki robotów; Clive Staples Lewis Lew, Czarownica i stara szafa; Astrid Lindgren Bracia Lwie Serce; Kornel Makuszyński Szatan z siódmej klasy; Aleksander Minkowski Dolina Światła; Ferenc Molnár Chłopcy z Placu Broni; Lucy Maud Montgomery Ania z Zielonego Wzgórza; Edmund Niziurski – wybrana powieść (np. Niewiarygodne przygody Marka Piegusa, Sposób na Alcybiadesa); Joanna Olech Dynastia Miziołków; Joanna Onichimowska – wybrana powieść (np. Duch starej kamienicy, Daleki rejs); René Goscinny, Jean-Jacques Sempé Mikołajek (wybór opowiadań z dowolnego tomu); Henryk Sienkiewicz W pustyni i w puszczy; Alfred Szklarski – wybrana powieść (np. Tomek w krainie kangurów); Dorota Terakowska Władca Lewawu; Mark Twain Przygody Tomka Sawyera; John Ronald Reuel Tolkien Hobbit, czyli tam i z powrotem; Juliusz Verne W 80 dni dookoła świata; Moony Witcher Dziewczynka z szóstego księżyca; wybór mitów greckich, baśni i legend; wybór kolęd; wybór pieśni patriotycznych; wybór poezji, w tym utwory dla dzieci i młodzieży; film i widowisko teatralne z repertuaru dziecięcego;

Biblia

opis stworzenia świata i człowieka z Księgi Rodzaju,

przypowieść ewangeliczna,

hymn św. Pawła o miłości;

wybrane psalmy, fragmenty:Pieśni nad Pieśniami, Księgi Hioba, Apokalipsy św. Jana, fragmenty Starego i Nowego Testamentu jako konteksty interpretacyjne dla lektury dzieł z innych epok

Antyk

Homer Iliada i Odyseja lub Jan Parandowski Przygody Odyseusza;

wybrane mity greckie;

Sofokles Antygona lub Król Edyp;

Średniowiecze

Pieśń o Rolandzie;

Lament świętokrzyski;

Dzieje Tristana i Izoldy;

Renesans

William Szekspir Romeo i Julia; Makbet lub Hamlet;

Barok

Molier Świętoszek lub Skąpiec;

Mikołaj Sęp Szarzyński – wybrane sonety;

Miguel Cervantes Don Kichote;

Jan Chryzostom Pasek Pamiętniki;

Oświecenie

Ignacy Krasicki – wybrana satyra lub Monachomachia;

Romantyzm

Adam Mickiewicz – wybrana ballada,  Reduta Ordona; sonety, Romantyczność, Dziady część IV;

Juliusz Słowacki Balladyna, Kordian;

wybrane wiersze: Juliusz Słowacki, Cyprian Norwid,

Pozytywizm

Bolesław Prus lub Eliza Orzeszkowa – wybrana nowela;

Fiodor Dostojewski – wybrany utwór,np. Zbrodnia i kara, Łagodna

Młoda Polska

Joseph Conrad Jądro ciemności;

Władysław Stanisław Reymont Chłopi (tom I –Jesień);

Stefan Żeromski – wybrany utwór (Ludzie bezdomni, Wierna rzeka, Echa leśne lub Przedwiośnie);

wybrane wiersze: Jan Kasprowicz, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Leopold Staff, Bolesław Leśmian,

Dwudziestolecie

wybrane wiersze: Julian Tuwim, Jan Lechoń, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Kazimierz Wierzyński, Julian Przyboś, Józef Czechowicz, Konstanty Ildefons Gałczyński,

Współczesność

Aleksander Kamiński Kamienie na szaniec

Arkady Fiedler Dywizjon 303;

wybrane opowiadanie: Stanisław Lem, Sławomir Mrożek, Jarosław Iwaszkiewicz, Tadeusz Borowski, Ida Fink

Irit Amiel – wybrane opowiadanie z tomu Osmaleni lub Hanna Krall Zdążyć przed Panem Bogiem;

Gustaw Herling-Grudziński Inny świat;

Ryszard Kapuściński Podróże z Herodotem;

Antonie de Saint Exupéry Mały Książę;

wybrana powieść przygodowa;

wybrana młodzieżowa powieść obyczajowa (np. Małgorzaty Musierowicz, Doroty Terakowskiej lub innych współczesnych autorów podejmujących problematykę dojrzewania);

wybrany utwór fantasy (np. Ursuli Le Guin, Johna Ronalda Reuela Tolkiena, Andrzeja Sapkowskiego);

wybrany utwór detektywistyczny (np. Arthura Conan Doyle'a lub Agaty Christie);

wybrane opowiadanie z literatury światowej XX w. (inne niż wskazane wyżej);

wybrana powieść współczesna z literatury polskiej i światowej (inna niż wskazana wyżej);

wybrany dramat dwudziestowieczny z literatury polskiej (np. Stanisława Ignacego Witkiewicza, Sławomira Mrożka lub Tadeusza Różewicza);

wybrana powieść polska z XX lub XXI w. (np. Marii Kuncewiczowej Cudzoziemka, Zofii Nałkowskiej Granica, Józefa Mackiewicza Droga do nikąd, Stanisława Lema Solaris, Juliana Stryjkowskiego Austeria,Tadeusza Konwickiego Kronika wypadków miłosnych);

wybrana powieść światowa z XX lub XXI w. (np. Franza Kafki Proces, Alberta Camusa Dżuma, George'a Orwella Rok 1984, Isaaca Bashevisa Singera Sztukmistrz z Lublina, Gabriela Garcii Marqueza Sto lat samotności, Umberto Eco Imię róży).

Miron Białoszewski Pamiętnik z powstania warszawskiego;

Ryszard Kapuściński – wybrany utwór.

dziennik (np. Marii Dąbrowskiej, Zofii Nałkowskiej, Jarosława Iwaszkiewicza, Witolda Gombrowicza);

Jan Paweł II Tryptyk Rzymski;

wybrane filmy z twórczości polskich reżyserów (np. Krzysztofa Kieślowskiego, Andrzeja Munka, Andrzeja Wajdy, Krzysztofa Zanussiego);

homilia Jana Pawła II wygłoszona 2 czerwca 1979 roku w Warszawie na Placu Zwycięstwa (Piłsudskiego) – nagranie telewizyjne.

plus wybrane wiersze:

Konstanty Ildefons Gałczyński, Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Różewicz, Czesław Miłosz, Wisława Szymborska, Zbigniew Herbert, Ewa Lipska, Adam Zagajewski, Stanisław Barańczak; Miron Białoszewski, ks. Jan Twardowski. 

Opracowano na podstawie: "Tom 2. - Język polski w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum " ze strony: http://www.reformaprogramowa.men.gov.pl/ksztalcenie-ogolne/podstawa-programowa/jezyk-polski

http://www.men.gov.pl/images/stories/pdf/Reforma/men_tom_2.pdf

 1) odbiera komunikaty pisane, mówione, w tym nadawane za pomocą środków audiowizualnych – rozróżnia informacje przekazane werbalnie oraz zawarte w dźwięku i obrazie;
 2) wyszukuje w wypowiedzi potrzebne informacje oraz cytuje odpowiednie fragmenty tekstu;
 3) porządkuje informacje w zależności od ich funkcji w przekazie;
 4) odróżnia informacje o faktach od opinii;
 5) rozpoznaje różnice między fikcją a kłamstwem;
 6) rozpoznaje wypowiedzi o charakterze emocjonalnym i perswazyjnym;
 7) rozpoznaje intencje wypowiedzi (aprobatę, dezaprobatę, negację, prowokację);
 8) dostrzega w wypowiedzi ewentualne przejawy agresji i manipulacji;
 9) rozpoznaje wypowiedź argumentacyjną, wskazuje tezę, argumenty i wnioski;
 10) rozróżnia gatunki publicystyczne prasowe, radiowe i telewizyjne (artykuł, wywiad, reportaż);
 11) czerpie dodatkowe informacje z przypisu.

 1) samodzielnie dociera do informacji – w książkach, prasie, mediach elektronicznych oraz w wypowiedziach ustnych;
 2) stosuje zasady korzystania z zasobów bibliotecznych, wyszukuje w bibliotece źródła potrzebnych mu informacji;
 3) korzysta ze słownika: języka polskiego, poprawnej polszczyzny, frazeologicznego, wyrazów obcych, synonimów i antonimów oraz szkolnego słownika terminów literackich – w formie książkowej i elektronicznej.

 1) rozumie pojęcie stylu, rozpoznaje styl potoczny, urzędowy, artystyczny i naukowy;
 2) rozpoznaje wyrazy wieloznaczne i rozumie ich znaczenia w tekście;
 3) dostrzega zróżnicowanie słownictwa – rozpoznaje słownictwo ogólnonarodowe i słownictwo o ograniczonym zasięgu (wyrazy gwarowe, terminy naukowe, archaizmy i neologizmy, eufemizmy i wulgaryzmy; dostrzega negatywne konsekwencje używania wulgaryzmów); rozpoznaje wyrazy rodzime i zapożyczone (obce) – rozumie ich funkcję w tekście;
 4) rozpoznaje cechy kultury i języka swojego regionu;
 5) rozpoznaje w zdaniach i w równoważnikach zdań różne rodzaje podmiotów, orzeczeń, dopełnień, okoliczników oraz przydawkę – rozumie ich funkcje;
 6) rozróżnia rodzaje zdań złożonych podrzędnie i współrzędnie, imiesłowowe równoważniki zdań, zdania bezpodmiotowe oraz rozumie ich funkcje w wypowiedzi;
 7) odróżnia temat fleksyjny od końcówki;
 8) odróżnia czasowniki dokonane i niedokonane; rozpoznaje tryby i strony (czynną i bierną) czasownika oraz imiesłowy – wyjaśnia ich funkcje w tekście;
 9) rozpoznaje temat słowotwórczy i formant w wyrazach pochodnych i wskazuje funkcje formantów w nadawaniu znaczenia wyrazom pochodnym.

 1) opisuje odczucia, które budzi w nim dzieło;
 2) rozpoznaje problematykę utworu.

 1) przedstawia najistotniejsze treści wypowiedzi w takim porządku, w jakim występują one w tekście;
 2) charakteryzuje postać mówiącą w utworze;
 3) rozróżnia narrację pierwszoosobową i trzecioosobową oraz potrafi określić ich funkcje w utworze;
 4) wskazuje funkcje użytych w utworze środków stylistycznych z zakresu słownictwa (neologizmów, archaizmów, zdrobnień, zgrubień, metafor), składni (powtórzeń, pytań retorycznych, różnego typu zdań i równoważników), fonetyki (rymu, rytmu, wyrazów dźwiękonaśladowczych);
 5) omawia funkcje elementów konstrukcyjnych utworu (tytułu, podtytułu, motta, apostrofy, puenty, punktu kulminacyjnego);
 6) przypisuje czytany utwór do właściwego rodzaju literackiego (epika, liryka, dramat);
 7) rozpoznaje czytany utwór jako: przypowieść, pamiętnik, dziennik, komedię, dramat (gatunek), tragedię, balladę, nowelę, hymn, powieść historyczną;
 8) rozpoznaje odmiany gatunkowe literatury popularnej: powieść lub opowiadanie obyczajowe, przygodowe, detektywistyczne, fantastycznonaukowe, fantasy;
 9) wskazuje elementy dramatu, takie jak: akt, scena, tekst główny, tekst poboczny, monolog, dialog;
 10) znajduje w tekstach współczesnej kultury popularnej (np. w filmach, komiksach, piosenkach) nawiązania do tradycyjnych wątków literackich i kulturowych; wskazuje przykłady mieszania gatunków;
 11) uwzględnia w analizie specyfikę tekstów kultury przynależnych do następujących rodzajów sztuki: literatura, teatr, film, muzyka, sztuki plastyczne, sztuki audiowizualne.

 1) przedstawia propozycję odczytania konkretnego tekstu kultury i uzasadnia ją;
 2) uwzględnia w interpretacji potrzebne konteksty, np. biograficzny, historyczny;
 3) interpretuje głosowo wybrane utwory literackie (recytowane w całości lub we fragmentach).

 1) ze zrozumieniem posługuje się pojęciami dotyczącymi wartości pozytywnych i ich przeciwieństw oraz określa postawy z nimi związane, np. patriotyzm–nacjonalizm, tolerancja–nietolerancja, piękno–brzydota, a także rozpoznaje ich obecność w życiu oraz w literaturze i innych sztukach;
 2) omawia na podstawie poznanych dzieł literackich i innych tekstów kultury podstawowe, ponadczasowe zagadnienia egzystencjalne, np. miłość, przyjaźń, śmierć, cierpienie, lęk, nadzieja, wiara religijna, samotność, inność, poczucie wspólnoty, solidarność, sprawiedliwość; dostrzega i poddaje refleksji uniwersalne wartości humanistyczne;
 3) dostrzega zróżnicowanie postaw społecznych, obyczajowych, narodowych, religijnych, etycznych, kulturowych i w ich kontekście kształtuje swoją tożsamość.

 1) tworzy spójne wypowiedzi ustne (monologowe i dialogowe) oraz pisemne w następujących formach gatunkowych: urozmaicone kompozycyjnie i fabularnie opowiadanie, opis sytuacji i przeżyć, zróżnicowany stylistycznie i funkcjonalnie opis zwykłych przedmiotów lub dzieł sztuki, charakterystyka postaci literackiej, filmowej lub rzeczywistej, sprawozdanie z lektury, filmu, spektaklu i ze zdarzenia z życia, rozprawka, podanie, życiorys i CV, list motywacyjny, dedykacja; dostosowuje odmianę i styl języka do gatunku, w którym się wypowiada;
 2) stosuje zasady organizacji tekstu zgodne z wymogami gatunku, tworząc spójną pod względem logicznym i składniowym wypowiedź na zadany temat;
 3) tworzy plan twórczy własnej wypowiedzi;
 4) dokonuje starannej redakcji tekstu napisanego ręcznie i na komputerze (umiejętnie formatuje tekst, dobiera rodzaj czcionki według rozmiaru i kształtu, stosuje właściwe odstępy, wyznacza marginesy i justuje tekst, dokonuje jego korekty, jednocześnie kontrolując autokorektę), poprawia ewentualne błędy językowe, ortograficzne oraz interpunkcyjne;
 5) uczestniczy w dyskusji, uzasadnia własne zdanie, przyjmuje poglądy innych lub polemizuje z nimi;
 6) przestrzega zasad etyki mowy w różnych sytuacjach komunikacyjnych, m.in. zna konsekwencje stosowania form charakterystycznych dla elektronicznych środków przekazywania informacji, takich jak: SMS, e-mail, czat, blog (ma świadomość niebezpieczeństwa oszustwa i manipulacji powodowanych anonimowością uczestników komunikacji w sieci, łatwego obrażania obcych, ośmieszania i zawstydzania innych wskutek rozpowszechniania obrazów przedstawiających ich w sytuacjach kłopotliwych, zna skutki kłamstwa, manipulacji, ironii);
 7) stosuje zasady etykiety językowej – wie, w jaki sposób zwracać się do rozmówcy w zależności od sytuacji i relacji, łączącej go z osobą, do której mówi (dorosły, rówieśnik, obcy, bliski), zna formuły grzecznościowe, zna konwencje językowe zależne od środowiska (np. sposób zwracania się do nauczyciela, lekarza, profesora wyższej uczelni), ma świadomość konsekwencji używania formuł niestosownych i obraźliwych;
 8) świadomie, odpowiedzialnie, selektywnie korzysta (jako odbiorca i nadawca) z elektronicznych środków przekazywania informacji, w tym z Internetu.

 1) rozróżnia normę językową wzorcową oraz użytkową i stosuje się do nich;
 2) sprawnie posługuje się oficjalną i nieoficjalną odmianą polszczyzny; zna granice stosowania slangu młodzieżowego;
 3) tworząc wypowiedzi, dąży do precyzyjnego wysławiania się; świadomie dobiera synonimy i antonimy dla wyrażenia zamierzonych treści;
 4) stosuje związki frazeologiczne, rozumiejąc ich znaczenie;
 5) stosuje różne rodzaje zdań we własnych tekstach; dostosowuje
 szyk wyrazów i zdań składowych do wagi, jaką nadaje przekazywanym informacjom;
 6) wykorzystuje wiedzę o składni w stosowaniu reguł interpunkcyjnych; stosuje średnik;
 7) przekształca części zdania pojedynczego w zdania podrzędne i odwrotnie, przekształca konstrukcje strony czynnej w konstrukcje strony biernej i odwrotnie, zamienia formy osobowe czasownika na imiesłowy i odwrotnie – ze świadomością ich funkcji i odpowiednio do celu całej wypowiedzi; zamienia mowę niezależną na zależną;
 8) wprowadza do wypowiedzi partykuły, rozumiejąc ich rolę w modyfikowaniu znaczenia składników wypowiedzi;
 9) wykorzystuje wykrzyknik jako część mowy w celu wyrażenia emocji; stosuje wołacz w celu osiągnięcia efektów retorycznych;
 10) stosuje poprawne formy odmiany rzeczowników, czasowników (w tym imiesłowów), przymiotników, liczebników i zaimków; stosuje poprawne formy wyrazów w związkach składniowych (zgody i rządu);
 11) operuje słownictwem z określonych kręgów tematycznych (na tym etapie rozwijanym i koncentrującym się przede wszystkim wokół tematów: rozwój psychiczny, moralny i fizyczny człowieka; społeczeństwo i kultura; region i Polska).

 *Jan Kochanowski – wybrane fraszki, Treny (V, VII, VIII); William Szekspir Romeo i Julia; Molier Świętoszek lub Skąpiec; *Ignacy Krasicki – wybrane bajki; Aleksander Fredro *Zemsta; Adam Mickiewicz – wybrana ballada, *Dziady cz. II, Reduta Ordona; Bolesław Prus lub Eliza Orzeszkowa – wybrana nowela; *Henryk Sienkiewicz – wybrana powieść historyczna (Quo vadis, Krzyżacy lub Potop); wybrane wiersze następujących poetów XX w.: Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Kazimierz Wierzyński, Julian Tuwim, Czesław Miłosz, ks. Jan Twardowski, Wisława Szymborska, Zbigniew Herbert; Aleksander Kamiński Kamienie na szaniec lub Arkady Fiedler Dywizjon 303; utwór podejmujący problematykę Holokaustu, np. wybrane opowiadanie Idy Fink; Konstanty Ildefons Gałczyński – wybrane utwory; Stanisław Lem – wybrane opowiadanie; Sławomir Mrożek – wybrane opowiadanie; Antonie de Saint Exupéry Mały Książę; wybrana powieść przygodowa; wybrana młodzieżowa powieść obyczajowa (np. Małgorzaty Musierowicz, Doroty Terakowskiej lub innych współczesnych autorów podejmujących problematykę dojrzewania); wybrany utwór fantasy (np. Ursuli Le Guin, Johna Ronalda Reuela Tolkiena, Andrzeja Sapkowskiego); wybrany utwór detektywistyczny (np. Arthura Conan Doyle’a lub Agaty Christie); wybrane opowiadanie z literatury światowej XX w. (inne niż wskazane wyżej); wybrana powieść współczesna z literatury polskiej i światowej (inna niż wskazana wyżej); inne pozycje książkowe wskazane przez nauczyciela lub zaproponowane przez uczniów (przynajmniej jedna rocznie).

 Homer Iliada i Odyseja lub Jan Parandowski Przygody Odyseusza; Pieśń o Rolandzie; Juliusz Słowacki Balladyna; Miron Białoszewski Pamiętnik z powstania warszawskiego; Ryszard Kapuściński – wybrany utwór. Biblia (opis stworzenia świata i człowieka z Księgi Rodzaju, przypowieść ewangeliczna, hymn św. Pawła o miłości); wybrane mity greckie.