Interpretacja porównawcza: Nad Niemnem, Cudzoziemka* - Przykład interpretacji

Fragmenty powieści „Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej i „Cudzoziemki" Marii Kuncewiczowej są utrzymane w konwencji realistycznej. Ponadto łączy je sytuacja bohaterów ukazanych podczas gry na instrumencie. Są oni charakteryzowani w sposób bezpośredni, ale przede wszystkim poprzez swoje zachowania wywołane oddziaływaniem muzyki.

Główny bohater fragmentu „Nad Niemnem" – Orzelski – to ojciec, który wraz z córką muzykuje w salonie. Na początku przedstawiony zostaje przez narratora jako „dobroduszny, głupowaty starzec". Wtedy, gdy zaczyna grać, przekształca się w artystę. Orzeszkowa podkreśla związek emocjonalny między nim a instrumentem słowami: „ujął je teraz powoli, z lubością, jak najmilsze dziecię". Jednocześnie pisarka sygnalizuje, iż muzyk dzięki temu przenosi się do innej rzeczywistości, na co może wskazywać przymrużenie oczu przez bohatera, symbolizujące stan uniesienia artystycznego. Wykonanie „pięknej, długiej i trudnej kompozycji" spowodowało stopniową zmianę postaci Orzelskiego, przede wszystkim w sferze jego wyglądu. Pozytywistyczna autorka pokazuje, jak ten stary człowiek „wyrastał, usubtelniał się, szlachetniał". Nie widzi w nim już tylko kogoś pospolitego, ale natchnionego. Nie jest już on kimś, kto skupia się na jedzeniu i „robieniu słodkich oczu do starej panny z obwiązanym gardłem", a także obiektem drwin znajomych, ale człowiekiem poddającym się działaniu największej namiętności życia, jaką stanowi dla niego muzyka. Autorka powieści podkreśla, że pod jej wpływem znikają nawet wszystkie zmarszczki na twarzy wykonawcy.

Skontrastowana z postacią starego ojca jest Justyna, która choć gra z wielką wprawą, jednak nie wkłada w tę czynność uczucia. Pozostaje obojętna i sztywna, a jej oblicze nie odzwierciedla żadnych emocji. Podczas gdy wzrok Orzelskiego opisywany jest jako „promienny", Justyna gra ze spuszczonymi powiekami, tak jakby muzyka nie sprawiała jej żadnej przyjemności.

W równie ciekawy sposób opisany został związek pomiędzy postaciami literackimi a muzyką w powieści Marii Kuncewiczowej. Bohaterką opisu jest skrzypaczka o imieniu Róża. Podobnie jak i bohaterów Orzeszkowej obserwujemy ją, gdy gra na instrumencie. Kuncewiczowa opisuje bardzo dokładnie ruchy i odczucia artystki, począwszy od momentu wyjęcia przez nią skrzypiec z futerału. Róża to kobieta o raczej gwałtownym temperamencie – narrator relacjonuje, że „gorączkowo podkręciła kołki, nastroiła instrument", a na końcu: „rzuciła smyczek". To także osoba wrażliwa – świadectwem tego jest sposób odbioru odgłosów z otaczającej rzeczywistości. W przedstawionym fragmencie obserwujemy proces przemiany Róży – od momentu wydobycia przez nią pierwszych dźwięków z instrumentu, pozbawionych jeszcze emocji, do przeniknięcia jej wręcz do istoty muzyki. Bohaterka charakteryzowana jest wówczas jako „nieugięta, świetna". Widzimy, że jest ona profesjonalistką. Zdradzają to ruchy jej palców, postawa, brawura w muzykowaniu („runęła w rytmy czardasza"). Muzyka wynosi ją poza prawa fizyki. Narrator komentuje to słowami: „Muzyka zdawała się powstawać w sposób niematerialny", a Róża „bez najmniejszego trudu przenika wszystkie strefy i wszystkie uczucia". Bohaterka w ten sposób doświadcza pełni istnienia.

Obraz przeobrażeń skrzypaczki, pod wpływem wykonywanej i przeżywanej niezwykle intensywnie muzyki, stanowi znaczącą część opisu w tekście Kuncewiczowej. Reakcje psychiczne Róży są tutaj szczegółowo, wręcz drobiazgowo przedstawione. Paralelizm między przeżyciem emocjonalnym a fizycznym jest uderzający: „Całą duszą wychyliła się poza siebie ku niknącej harmonii, szum krwi stawał się jednak głośniejszy niż melodia, nie odróżniała już instrumentów, wyrwa w rytmie ziała coraz okropniejszą pustką".

Róża, podobnie jak Orzelski, doświadcza niezwykłego wpływu muzyki. Oboje grają z wielką pasją, która powoduje, że zapominają o otaczającym ich świecie i doświadczają swoistej harmonii.

W obu tekstach obserwujemy ludzi, których muzyka uwzniośla i przenosi w inne rejony rzeczywistości. Ich reakcje psychiczne i fizyczne są zdeterminowane przez sztukę. Oba te fragmenty nie do końca realizują wzorzec tekstowy utworu realistycznego. Różnią się nieco sposobami prezentacji bohaterów. Orzeszkowa skupia się na wyglądzie zewnętrznym opisanego muzyka i zaledwie sygnalizuje to, co Kuncewiczowa eksponuje. Dwudziestowieczna pisarka obserwuje i analizuje stany psychiczne swej bohaterki. Nad wszystkim unosi się niezwykły duch muzyki.