Mikołaj Sęp-Szarzyński
Życiorys
Mikołaj Sęp-Szarzyński – przyszedł na świat 1550 roku (niestety data narodzin nie została dokładnie określona) w Rudnie tudzież Zimnej Wodzie niedaleko Lwowa. Pochodził z rodziny szlacheckiej .Poeta miał 2 braci. Edukacja jego rozpoczęła się we Lwowie, a następnie kontynuował ją na terenach niemieckich uniwersytetów w Wittenberdze i Lipsku. Podróżował po Włoszech i Szwajcarii, gdzie rozszerzał swe umiejętności i wiedzę. Charakteryzował się rozmaitym wykształceniem oraz wysoką znajomością literatury. Początkowo był wyznawcą luteranizmu, po ukończeniu edukacji , powrócił do Polski i nawrócił się na katolicyzm. Nawiązywał kontakty z dominikanami i jezuitami. Przebywał na dworach magnackich. Ożenił się i osiadł na wsi niedaleko Przemyśla. Szarzyński posługiwał się językiem polskim i łacińskim , w których też pisał swe dzieła. Tworzył w epoce renesansu, jednak ze względu na charakter swojej twórczości uważany jest za prekursora literackiego baroku w Polsce. Najwięcej dzieł stworzył w gatunku liryki filozoficzno-religijnej ”Jego twórczość należy do nurtu poezji metafizycznej i odznacza się wielkim kunsztem i wyjątkowością pod względem artystycznym, porusza tematy sensu życia i wiary, a przy tym ma charakter intelektualny” Poeta wnika głęboko w tajniki ludzkiej natury, wyraża niepokoje i rozterki duchowe, które wynikają ze świadomości przemijania i doświadczeń autora.
Lata 1565 – 1568 są luką w biografii Sępa, najprawdopodobniej w styczniu 1568 r. przebywał we Lwowie. W ostatnich miesiącach życia Szarzyński spędził we wsi Wodzicy. Swoje życie zakończył w czerwcu lub w lipcu 1581r. Miejsce pochowania jego ciała nie jest precyzyjnie określone. Mógł spoczywać w Przemyślu, ale również w Przeworsku. W testamencie Szarzyński zapisał wszystko swojemu bratu Jakubowi. To Jakub, ocalił od zapomnienia niepublikowane nigdy wcześniej utwory Sępa. W 1601 roku ukazał się (najprawdopodobniej w Lwowie) niewielki zbiór wierszy zatytułowany Mikołaja Sępa Szarzyńskiego Rytmy abo Wiersze polskie, po jego śmierci zebrane i wydane. W jego skład wchodzą sonety, pieśni, parafrazy psalmów oraz nagrobki i fraszki. Wśród nich można znaleźć kilka utworów napisanych po łacinie. Jakub dodał w tym ostatnim tomie swoją przedmowę, w której napisał, że pragnie wywiązać się z braterskiej powinności i ogłosić wiersze drukiem. Usprawiedliwiał się przy tym dlaczego tak późno zostały wydane niepublikowane wcześniej wiersze. Tłumaczył również po śmierci Mikołaja jego spuściznę poetycką wziął pod opiekę Stanisław Starzechowski, który również niebawem umarł – przez to część twórczości Szarzyńskiego zaginęła. Jakub mając wielką nadzieję, starał się odnaleźć te dzieła. Niestety, nie zostały one znalezione więc brat Mikołaja zebrał utwory będące w jego posiadaniu i oddał je do druku. Edycja tomu powierzona została „zacnej osobie duchownej”, która mogła dokonać pewnej selekcji i nie zamieścić w tym wydaniu wszystkich utworów.
Ciekawostką jest, iż w unikatowym egzemplarzu Rytmów, który zachował się do naszych czasów i jest przechowywany w Bibliotece Kórnickiej, brakuje ostatniej karty, na której być może znajdował się jeszcze jakiś wiersz Szarzyńskiego.
Ogromna szansa na rozszerzenie kanonu dzieł Sępa pojawiła się w 1891 r., kiedy Aleksandr Brückner w zbiorach Biblioteki Zamoyskich odnalazł rękopiśmienny kodeks, w którym obok pięciu wierszy Sępa znanych z druku, znalazło się ponad dwadzieścia erotyków przepisanych tą samą (nieznaną) ręką. Znalazca przypisał ich autorstwo Sępowi Szarzyńskiemu, ale nie wszyscy badacze z tym rozstrzygnięciem się zgodzili.
Charakterystyka
Jak wyglądał poeta nie wiadomo, gdyż do naszych czasów, nie ostał się żaden portret lub zapiski na temat wyglądu pisarza. O życiu poety wiemy niewiele, toteż nie możemy zbytnio dokładnie opisać jego charakteru czy osobowości.
Jego rodzina była przywiązana do katolicyzmu lecz on sam był zainteresowany protestantyzmem (studia w mieście Marcina Lutra). Po powrocie do ojczystego miasta przeszedł z powrotem na katolicyzm (można to stwierdzić na podstawie jego tekstów).
Dorobek Literacki
Mikołaj Sęp-Szarzyński pozostawił po sobie tylko jeden zbiór wierszy - Rytmy abo wiersze polskie. Ukazał się on dopiero dwadzieścia lat po śmierci poety - w 1601 roku, a wydał go jego brat Jakub. Opatrzył książkę wstępem, w którym wyjaśnia, dlaczego zdecydował się ją wydać. Zrobił to pod wpływem znajomych, "którzy pana Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego, brata mego rodzonego zaznali, abo też pisma jego czytali. i domagali się, by je "światłu pokazać". Jakub nie miał łatwego zadania - pisma Mikołaja były bowiem rozproszone. Zebrał więc to, do czego udało mu się dotrzeć, poprosił "znaczną osobę duchowną" (prawdopodobnie Antonina z Przemyśla) o przygotowanie ich do druku i oto mamy tom, który obejmuje:
• sześć sonetów,
• parafrazy psalmów,
• pieśni (m.in. dwie pieśni opiewające bohaterstwo poległych w walkach z Tatarami), wyłania się z nich wzór chrześcijańskiego rycerza - męczennika ponoszącego śmierć z ręki pogan,
• epigramaty (np. na herby szlacheckie),
• epitafia (np. napisany dla ojca przyjaciela, Jana Starzechowskiego, nagrobki dla Zofii Kostczyny).
Rytmy Abo Wiersze Polskie
„Na herb jego m. Pana Jakuba Leśniowskiego, Podczaszego Ziemie Lwowskiej”
„Jego mości Panu Jakubowi Leśniowskiemu, Podczaszemu Ziemie Lwowskiej, Panu i bratu mnie miłościwemu”
„Napis na statuę abo na obraz śmierci”
„Sonet I: O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego”
„Sonet II: Na one słowa Jopowe: Homo natus de muliere, brevi vivens tempore etc.”
„Sonet III: Do naświętszej Panny”
„Sonet IIII: O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem”
„Sonet V: O nietrwałej miłości rzeczy świata tego”
„Sonet VI: Do Pana Mikołaja Tomickiego”
„Pieśń I na Psalm Dawidów XIX. Coeli enarrant gloriam dei.”
„Pieśń II na Psalm Dawidów LII. Quid gloriaris in malitia, qui potens es in intiquita.”
„Pieśń III. Psalmu LVI paraphrasis. Lament Kościoła Powszechnego. Miserere mai, Deus, quoniam conculavit me homo.”
„Pieśń IIII. Psalmu CXXX paraphrasis. De profundis clamavi ad Te, Domine.”
„V. Pieśń na kształt Psalmu LXX. Deus, In audytorium meum intende.”
„VI. Pieśń na kształt Psalmu CXXIII. Ad Te levavi oculos meos.”
„Pieśń I: O Bożej opatrzności na świecie”
„Pieśń II: O rządzie Bożym na świecie”
„Pieśń III: O Wielmożności Bożej”
„Pieśń IIII: O Cnocie Ślacheckiej”
„Pieśń V: O Fridruszu, który pod Sokalem zabit od Tatarów Roku Pańskiego 1519”
„Pieśń VI: O Strusie, który zabit na Rastawicy od Tatarów Roku Pańskiego 1571”
„Pieśń VII: Stefanowi Batoremu, królowi polskiemu”
„Pieśń VIII: Iż rozum człowiekowi potrzebniejszy niż skarby”
„Pieśń IX: Iż próżne człowiecze staranie bez Bożej pomocy”
„Psalm X: O tymże epigramma abo napis krótki”
Epitafia, epigramata, nagrobki, napisy krótkie i insze drobiazgi
„ Nagrobek Panu Janowi Starzechowskiemu”
„Nagrobek Marcinowi Starzechowskiemu”
„Drugi temuż”
Na śmierć Paniej Wojewodzinej Sędomirskiej Zofiej ze Sprowa Odrowążówny Kostczynej, która umarła anno domini 1580, mense iulio.
„Pierwszy napis”
„Inszy tejże”
„Inszy tejże”
„Inszy tejże”
„Inszy tejże”
Pannie Zofiej Kostczance, Wojewodziance Sędomirskiej, która, pierwej zachorzawszy, później trzema dnioma, niż maocha, umarła.
„Napis pierwszy”
„Wtóry”
„Trzeci”
„Nagrobek jednej pannie”
„Epitaphium Rzymowi”
„Pannie Jadwidze Tarłównie”
„Fraszka z Matrialisza”
„Z tegoż fraszka”
„Na herb Półkoza alias Ośla Głowa”
„Na herb Leliwę”
„Na obraz Stefana Batorego, króla polskiego”
„Na tegoż drugi obraz”
„Prośba do Boga”
„Pieśń”
„Epitaphium Boleslao Audaci, regi poloniae”
„Na obraz ś. Maryjej Magdaleny”
„Na obraz Herodiady z głową ś. Jana”
„Epitaphium D. Joanni Starechowski”
„Statua kupidynowa”
„Statua fortuny”
Cechy twórczości
Poetycką osobowość Sępa Szarzyńskiego znamy tylko z ukazanych się w dwadzieścia lat po śmierci autora Rytmów. Skromna objętość tego tomiku jest jednak niewspółmierna do jego wewnętrznego bogactwa. Skomplikowaną osobowość podmiotu lirycznego poznajemy zwłaszcza na podstawie dwudziestu kilku wierszy zawartych w Rytmach, w obrębie których znalazło się sześć sonetów, tyleż samo parafraz psalmowych oraz dziewięć pieśni. Oprócz tego Szarzyński uprawia małe formy wiersza, takie jak: „epitafia, epigrammata, nagrobki, napisy krótkie i inne drobiazgi”, które tworzą cały odrębny dział.
Wrażliwość poetycka Szarzyńskiego, kształtująca się w czasach ekspansywnej pobożności trydenckiej i dramatycznych wyborów religijnych, wybiega poza granice mentalne Renesansu. Poeta ten, żyjąc i tworząc w latach rozkwitu polskiego odrodzenia, stworzył dzieło zdecydowanie poza nie wykraczające. I cóż za paradoks – pierwszy twórca polskiego Baroku umiera na trzy lata przed śmiercią Jana Kochanowskiego.
Postawa filozoficzno - światopoglądowa utworów Szarzyńskiego, jak również cechy formalne właściwe jego poezji decydują o barokowym charakterze tej twórczości.
W cyklu sonetów przedstawia poeta niezwykle dramatyczny wizerunek życia ludzkiego. Człowiek, ze swej natury, jest rozdwojony pomiędzy wartościami duchowymi, a znakomitością cielesnej, materialnej egzystencji, Dobra świata, choćby z pozoru sprzyjające poddaniu się urokom życiz zmysłowo- materialnego, w ostatecznym rozrachunku okazują się nie trwałe i odwodzące człowieka od właściwego celu ziemskiego bytowania: mistycznego, duchowego zmierzania ku Bogu. M. S. Szarzyński odwołuje się w swoich wierszach do tradycji średniowiecznej filozofii chrześcijańskiej ( św Augusty) orza do mistyków hiszpańskich XVIw. (św Grzegorz z Granady, św Jan od Krzyża, św. Teresa z Avilla).
Sępa zalicza się do poetów metafizycznych, bowiem jego twórczość stanowią przede wszystkim rozważania nad sensem życia i kondycją człowieka. Autor Rytmów pozostaje w kręgu religijnych przeżyć, wyraża swój stosunek do Boga – jest to więc ponadto liryka religijna. W świetle tego tomu widzimy twórcę jako gorliwego katolika, który jest jednak pełen wątpliwości i niepokoju. Główne tematy Sępowych wierszy koncentrują się wokół kontrastu między pokusami życia a pragnieniem szczęścia wiecznego, wyrażają stosunek poety do śmierci i jego niespełnioną tęsknotę za mistycznym zjednoczeniem z Bogiem. Świat utworów Szarzyńskiego jest pełen złudnych wartości nęcących człowieka. „Rzeczy świata tego”: „złoto, sceptr, sława, rozkosz i stworzone / Piękne oblicze” to ważny czynnik wewnętrznych rozterek. Człowiek powinien zdać sobie sprawę z tego, że zabieganie o dobra doczesne, które „i mienić, i muszą się pasować” jest zupełnie bezcelowe. Trudno mu to jednak uczynić, gdyż jego natura została skażona poprzez grzech, co poeta obsesyjnie wręcz podkreśla.
Taka koncepcja ludzkiej natury odbiega bardzo daleko od renesansowej idei godności człowieka, kryzys świadomości porenesansowej widoczny jest również w wizji świata, jaką poeta buduje – świata niepokojącego, pełnego niebezpieczeństw i ciągłych zmian, w którym trzeba niezwykłego heroizmu, by wygrać walkę o własne ocalenie. Szarzyński poddał rewizji takie stereotypy utrwalone w epoce Odrodzenia, jak harmonia, stoicki umiar czy przeświadczenie, że źródłem szczęścia jest stabilizacja, spokój.
Podmiot liryczny Rytmów nie umie sobie ze sobą poradzić, bo też wymagania, które sobie stawia, są niezwykle wysokie. Przeżywa ciągłe wahania, chwile zwątpienia i udręki. Raz dokonany wybór nie zwalnia go od rozterki, przeciwnie: odsłania dopiero słabość umysłu i zasadzki świata. Bóg, świat, człowiek – wszystko jest dla Sępa zagadką, nie ma dla niego pewnych dróg i recept na życie. Nędza ludzkiej egzystencji, postrzeganej niczym w biblijnej Księdze Hioba, wynika z grzeszności natury człowieka. Musi on stale walczyć z własną słabością, z pokusami świata zewnętrznego, które są zasadniczym sprzymierzeńcem szatana.
Ideałem jest więc oczywiście uwolnienie się od tej zewnętrzności. I tu Szarzyński jednak znajduje dla swego bohatera oparcie. Wprawdzie jest on „wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie”, daleko mu do doskonałości, ale jego ocalenie staje się możliwe dzięki Boskiej mocy zdolnej wybawić go z nieszczęścia. Duża część utworów kończy się więc odwołaniem do Bożej pomocy lub Bożego miłosierdzia, nie wierząc bowiem w możliwość samodzielnego osiągnięcia zwycięstwa, poeta całą ufność pokłada w Boskim obrońcy. Te bezpośrednie wezwania do Boga sprawiają, że liryka Sępa nabiera charakteru modlitewnego.
Rytmy są przejawem wielkiego kunsztu poetyckiego – dla skomplikowanych problemów udało się odnaleźć Szarzyńskiemu odpowiedni kształt słowny. Dramatyczną dezintegrację wewnętrzną człowieka poeta pokazał, używając języka poetyckiego w równym stopniu zdezintegrowanego i wieloznacznego. Sęp antycypuje tym samym nowe kanony w literaturze, kanony właściwe już epoce Baroku. Przemawia paradoksami i konceptami, sięga po antytezy, oksymorony, stosuje grę brzmieniowo-znaczeniową. Szczególnie licznie w jego wierszach występują elipsy, inwersje, przerzutnie. Są to wymarzone środki dla poety, który sam jest „rozdwojony w sobie” i który chce pokazać sprzeczności obecne w ludzkim życiu. One właśnie umożliwiają mu wszelkie kontrastowe ujęcia.
Od św Augustyna przejmuje myśli o znikomości ciała wobec perspektywy życia wiecznego, jaka zawarta jest w jednym boskim pierwiastku człowieka- duszy. Od twórcy „Wyznań” przejmuje również opozycyjne ujmowanie problematyki Boga i człowieka. Tradycja mistyczna w poezji Sępa wyraża się w duchowym pragnieniu pokonywania zła- a więc odrzucania wartości ziemskich i cielesnych na rzecz duchowych i boskich. Wizja życia ludzkiego, pełna dramatycznych napięć i nieustannie ponawianych wyborów, dobra- Boga, kształtuje koncepcję heroicznej postawy człowieka wobec świata i Absolutu: „Pokój- szczęśliwość, ale bojowanie Byt nasz podniebny”. Celem życia ludzkiego według metafizyczno-mistycznej koncepcji MS-S, staje się nieustanna walka, ”bojowanie” o jedyne godne wartości, jakimi są bóg ( zespolenie się z Nim w życiu wiecznym) oraz Niebo. Humanizm heroiczny jako dyrektywa duchowej walki z „marnościami świata” wprowadza do liryki polskiej problematykę nową w stosunku do Renesansu. W wizji Sępa brak jest harmonii pomiędzy Bogiem a stworzeniem- człowiekiem. Świat okazuje się groźny i niebezpieczny, bowiem może stać się przyczyną duchowej klęski osoby ludzkiej. Również i wizja Boga oddala się od podstawowych toposów renesansu. Bóg pozostaje co prawda ostatnią nadzieją człowieka: „Ty mnie przy sobie postaw, a przezpiecznie będę wojował i wygram statecznie”, ale zarazem jest władcą karzącym, surowym sędzią, wobec którego gniewu człowiek skazany jest na wieczną śmierć. Widoczna jest tu większa przepaść między człowiekiem a Bogiem. Poetyka wierszy M S-S jest zdecydowanie bliższa praktyce barokowej niż renesansowej. Artysta świadomie komplikuje formę swych utworów, poprzez wykorzystywanie takich środków składniowych, które utrudniają jednoznaczne odczytanie wiersza i buduje zdania eliptyczne, inwersyjne. Stosuje wyrafinowane środki stylistyczne, składniowe, artystyczne.
Elipsa polega na pominięciu jakiegoś składnika zdania, który na ogół daje się zrekonstruować na podstawie kontekstu wypowiedzi.
Inwersja z kolei- to niezwykły szyk słów w zdaniu, polegający na zmianie normalnie przyjętej w języku literackim kolejności, bądź też na rozbiciu spoistych grup składniowych.
Inwersja i elipsa decydują w znacznej mierze o wyrafinowanym i bogatym w znaczenie sensie poezji Sępa Szarzyńskiego. W jego lirykach objawia się również podstawowa dla sztuki barokowej zasada kontrastu: komponowania struktury tekstu z elementów przeciwstawnych sobie. Kontrast dotyczy również zasobu stosowanych środków formalno stylistycznych np. posługiwanie się oksymoronami, jak również podejmowanych przez poetę idei i tematów np. przeciwstawienie Boga- człowieka, duszy- ciała, nieba- ziemi, światła- ciemności, Boga –Szatana. Kontrastowo zestawia tematy. Poezja Szarzyńskiego ujawnia kryzys świadomości po renesansowej.
Bibliografia
Aneta Fijołek : Mikołaj Sęp Szarzyński, [ONLINE]
http://sep-szarzynski.klp.pl/a-7422-3.html
Autor nieznany : Mikołaj Sęp Szarzyński - biografia, [ONLINE]
http://jezyk-polski.wieszjak.pl/renesans/232017,Mikolaj-Sep-Szarzynski---biografia--sonety.html
Autor Nieznany (Opracowanie wspólne z pismem Cogito) : Mikołaj Sęp Szarzyński, [ONLINE]
http://sciaga.onet.pl/12563,55,0,0,1,18673,1,sciaga.html
Bartosz Charachajczuk : Mikołaj Sęp Szarzyński, [ONLINE]
http://www.polskina5.pl/mikolaj_sep_szarzynski
Autor zbiorowy : Mikołaj Sęp Szarzyński - rytmy abo wiersze polskie, [ONLINE]
http://literat.ug.edu.pl/rytmy/index.htm
Piotr Kozłowski : Dwa nurty literatury barokowej, [ONLINE]
http://www.bryk.pl/teksty/liceum/jezyk_polski/barok/5705-dwa_nurty_literatury_barokowej_poezja_metafizyczna_i_poezja_dworska.html
Aneta Fijołek : Charakterystyka twórczości Mikołaj Sępa Szarzyńskiego, [ONLINE]
http://sep-szarzynski.klp.pl/a-7424.html
Autor zbiorowy : Mikołaj Sęp Szarzyński - od akapitu trzeciego, [ONLINE]
http://matura.vultur.xip.pl/index.php?p=4_3