Rozdział I Komunikacja – media masowe – prasa sportowa

Sprawozdanie w prasie sportowej XX wieku. Język i struktura gatunku.

ROZDZIAŁ I Komunikacja – media masowe – prasa sportowa

Komunikacja językowa

W jednorazowym użyciu języka, czyli w akcie komunikacji językowej mówionej lub pisanej, wyróżnia się przede wszystkim samą wypowiedź (tekst ustny lub pisany). Każdy normalny, czyli poprawny i akceptowalny tekst jest nośnikiem komunikatu, czyli uporządkowanego pod względem logicznym (semantycznym) i gramatycznym ciągu informacji. W każdym akcie komunikacji językowej wyróżnić można ponadto nadawcę tekstu (tego, który mówi lub pisze), odbiorcę tekstu (tego, kto słucha lub czyta) oraz sytuację komunikacyjną (Nieckula 1993, s.102).

Akt komunikacji mówionej jest silnie powiązany z sytuacją, z wszelkimi realiami otoczenia oraz z jego uczestnikami. Na komunikat ustny składają się więc, poza językowymi, także znaki kinezyczne (związane z mimiką i gestykulacją), proksemiczne (relacje przestrzenne między partnerami rozmowy) i sytuacyjne (związane z kodem kulturowym). Dla tego rodzaju komunikacji najbardziej znamienną formą jest dialog (lub nawet polilog), cechujący się przemiennością w obrębie jednego aktu rozmowy ról nadawcy i odbiorcy. Ze względu na tożsamość czasu nadawania i odbioru można uważać go za akt integralny.

Akt komunikacji pisanej jest natomiast z samej swej istoty dezintegralny, ponieważ składa się z dwóch całkowicie odmiennych faz: w innym czasie i miejscu odbywa się konstruowanie tekstu, a w innym jego odbiór. Informacje kontekstowe i sytuacyjne muszą więc być dodatkowo sygnalizowane. Tekst pisany umożliwia jednak komunikację na odległość (w czasie i przestrzeni). Poza tym komunikacja pisana ma charakter monologowy (jednokierunkowy), ponieważ w trakcie jednego aktu niemożliwa jest zamiana ról między nadawcą i odbiorcą (ibidem, s. 104-105). Działa tu jednak konwencja, określająca strukturę różnych form komunikacji pisanej, która realizuje określony wzorzec gatunkowy, właściwy danej odmianie języka.

Tekst w procesie komunikacji

Tekst jest najwyżej zorganizowaną jednostką powołaną dla celów językowej komunikacji i zgodnie z jej wymogami skonstruowaną. Sytuację komunikacyjną, która decyduje o kompozycji i stylu, należy przy tworzeniu charakterystyki tekstu powiązać w integralną całość z tworzącymi go składnikami (Ostaszewska 1991, s. 8).

W niniejszej pracy przyjmuje się, zgodnie ze stanowiskiem Marii Renaty Mayenowej (1979), że tekst jest jednostką koherentną, ale niekoniecznie wykazującą spójność strukturalną wyznaczaną określonymi wskaźnikami zespolenia. W takim ujęciu tekst stanowi zadanie wymagające od odbiorcy inwencji i domyślności, nie jest bowiem gotowym układem powiązanych sensów . Nie przekreśla to oczywiście zainteresowania wykładnikami spójności linearnej stosowanymi w różnych typach wypowiedzi, których nie uznaje się jednak za nieodzowne. Ich obecność w wypowiedzi ułatwia odbiór, ujednoznacznia relacje zachodzące między poszczególnymi komponentami, nie jest jednak cechą konstytutywną tekstu (Dobrzyńska, 1993, s. 284).

Tekst to skończony i uporządkowany ciąg elementów językowych (mogących spełniać łącznie nowe funkcje komunikatywne), a więc stanowiących jeden globalny znak. Rozumienie tego całościowego znaku oraz wszelkie dalsze dokonywane na nim operacje (np. streszczanie, parafrazowanie, trawestowanie) są uwarunkowane wydzieleniem tego komunikatu z potoku innych komunikatów i zdarzeń. Z tego względu przy ustalaniu statusu ciągu językowego jako tekstu zasadniczą rolę spełniają wyznaczniki początku i końca wypowiedzi. To dzięki wyznaczeniu granic komunikatu określona zostaje przestrzeń, w której wszystkie zdania (nawet te nie wykazujące spójności strukturalnej ze zdaniami sąsiednimi) traktowane mają być przez odbiorcę wypowiedzi jako elementy koherentnej całości znakowej (ibidem, s. 287).

Wyznaczniki delimitacji tekstu przybierają rozmaitą postać w różnych typach i gatunkach wypowiedzi. Ponad wielością zjawisk dają się jednak zauważyć pewne ogólne prawidłowości. Jedną z nich jest pojawianie się na początku i końcu tekstu wyrażeń czy zdań służących do nawiązania lub rozwiązania kontaktu językowego, eksponujących komunikacyjny związek nadawcy z odbiorcą. Przykładem takich inicjalnych wypowiedzi, pełniących funkcję fatyczną, mogą być zwroty do adresata, powitania i prośby o uwagę. Na końcu tekstu występować może podziękowanie za jego odbiór, zwroty zapowiadające koniec wypowiedzi, a także pożegnania. Tego rodzaju wstępy i zakończenia są istotnym składnikiem wypowiedzi ustnych (np. kazanie, wykład, choć występują też w niektórych tekstach pisanych (np. formuły inicjalne i finalne w listach).

Inną prawidłowością w zakresie kształtowania początkowych i końcowych fragmentów tekstu jest występowanie w nich wypowiedzeń metatekstowych odnoszących się do całego tekstu. Wypowiedzenia inicjalne i finalne o takim charakterze tworzą wyraźnie wyodrębnione części komunikatu nazywane ramą. Funkcję metatekstową pełni także tytuł, który jest nazwą pozwalającą identyfikować dany tekst, stanowi też pewnego rodzaju komentarz do jego treści lub określa formę gatunkową wypowiedzi. Charakter metatekstowy mogą ujawniać także wstępy w tekstach reprezentujących różne gatunki (ibidem, s. 288).

Kolejne zdania wypowiedzi zespalają się w płaszczyźnie sensu, tworząc koherentną całość. Proces ten przebiega przy uwzględnieniu zarówno treści semantycznej owych zdań jak i treści pragmatycznych towarzyszących im w danej wypowiedzi. W owym procesie przywoływana jest więc m.in. relewantna wiedza o świecie, czyli zespół przekonań na temat tego, o czym mówi tekst, a także wiedza o sytuacji, w której jest on komunikowany (w tym również o uczestnikach aktu komunikacji).

Spójność semantyczna tekstu odtwarzana jest przy jego odbiorze. Odbiorca rekonstruuje ją poprzez ciąg wnioskowań i hipotez interpretacyjnych. Skuteczne odtworzenie związków treściowych w procesie odbioru tekstu zależy od aktywności odbiorcy komunikatu, który z kolejnych porcji informacji powinien zbudować jednolitą całość znakową. Te działania interpretacyjne – wymagające niejednokrotnie znacznej dozy inwencji – poddane są wszakże pewnym rygorom: odbiorca kieruje się przede wszystkim obiektywnymi wskaźnikami spójności zawartymi w tekście, czyli takimi własnościami językowymi kolejnych zdań, które przesądzają o ich spójności linearnej czy strukturalnej.

Najogólniejszą cechą tekstu spójnego jest to, że stanowi on komunikat przekazywany przez jeden podmiot mówiący (człowieka lub instytucję nadawczą), który w toku przekazywania całego komunikatu pozostaje ciągle ten sam. Ponadto komunikat jest kierowany stale do tego samego, indywidualnego bądź zbiorowego, odbiorcy (ibidem, s. 290-291).

Komunikowanie masowe

Każdy rodzaj komunikowania na odległość wymaga medium, które jest instrumentem przenoszenia informacji w czasie i przestrzeni. Medium naturalnym jest mowa i gest, a sztucznym np. .pismo, druk, telefon. Komunikator (nadawca) formułuje przekaz i zapisuje go lub przekazuje za pomocą medium, a odbiorca w innym miejscu lub czasie rekonstruuje znaczenia tak, aby zinterpretować przekaz.

Komunikowanie medialne (zapośredniczone) jest procesem łączącym nadawców z odbiorcami, którzy podzielają pewnego rodzaju mówiony lub pisany język, a zatem jest podobne każdemu innemu ludzkiemu komunikowaniu. Język i jego użycie jest więc punktem wyjścia podczas analizy procesu komunikowania się ludzi, a następnie jego szczególnej fazy komunikowania masowego, które jest procesem skierowanym do wielkich rzesz odbiorców i realizowanym za pomocą środków masowego przekazu – prasy, radia i telewizji (Goban-Klas 2000, s. 12-17).

Najbardziej znanym i najczęściej cytowanym w podręcznikach teorii komunikowania społecznego modelem komunikowania masowego jest schemat amerykańskiego politologa i badacza propagandy - Harolda Lasswella, który ujmuje proces komunikowania jako akt złożony z pięciu zasadniczych składników:

• kto mówi?

• co?

• jakim środkiem?

• do kogo?

• z jakim skutkiem?

Główną cechą tego modelu, a zarazem podstawową jego wadą, jest linearność analizy, odpowiadająca złożonej jednokierunkowości oddziaływania. Dlatego też zawsze był on uznawany raczej za model procesu komunikowania masowego, a nie wszelkich pozostałych procesów komunikowania.

Gdy komunikowanie odbywa się za pomocą mediów masowych, proces ten z transakcyjnego i interakcyjnego staje się jednokierunkowy. Oznacza to, że przekazy są rozpowszechniane z centrum (nadawca), przy czym odbiorcy w swej masie nie mają możliwości wykorzystania mediów dla wyrażania swych interpretacji przesyłanych znaczeń. Proces ma więc ograniczone sprzężenie zwrotne, a odbiorcy mogą wyrażać przede wszystkim swoją aprobatę lub dezaprobatę przez sam fakt odbioru.

Jedną z najistotniejszych cech różniących komunikowanie masowe od innych form komunikowania jest profesjonalny i zbiorowy charakter nadawcy. Nadawcą w komunikowaniu masowym są profesjonalni komunikatorzy (decydenci, redaktorzy, producenci), a same przekazy są tworzone przez specjalistów (dziennikarze, reżyserzy, operatorzy), a następnie transmitowane przez aparat transmisji, dystrybucji i odbioru (prasa, radio, telewizja, internet). Każdy przekaz jest dziełem zbiorowym; jest to oczywiste w przypadku serialu telewizyjnego, ale okazuje się równie prawdziwe w przypadku audycji radiowej czy artykułu prasowego. Z reguły wielu jest pomocników przy jego powstawaniu – redaktorów, korektorów stylistycznych, ilustratorów, researcherów. Jeśli więc istnieje tu autor indywidualny, jest on jedynie głównym, lecz nie wyłącznym twórcą.

Komunikowanie masowe jest szczególnie zorientowane na odbiorców, musi ich nie tylko mieć, ale mieć we właściwej – to znaczy wielkiej (masowej) – liczbie. Uważa się czasami, iż zdobywanie odbiorców, przyciąganie ich uwagi jest główną funkcją i zadaniem środków masowych. Podkreśla się również, że konsekwencje odbioru zależą bardziej od warunków społecznych oraz osobowości odbiorcy aniżeli od samego przekazu. Oznacza to, że ten sam przekaz może mieć całkiem odmienny wpływ na różnych odbiorców.

Istotą komunikowania masowego jest to, że nie tylko jego odbiorcy są liczebnie wielką, zróżnicowaną społecznie i w małym stopniu powiązaną wewnętrznie zbiorowością, czyli masą, nie tylko instytucje środków komunikowania są zbiorowymi producentami standaryzowanych produktów, ale przede wszystkim produkty te, czyli przekazy, są wytwarzane i rozprowadzane w skali masowej. Komunikowanie masowe jest zatem podstawą kultury masowej. Ta zaś, choć wpływa na kształtowanie wartości społecznych, w jeszcze większym stopniu je wyraża. Przekazy masowe są bardziej odzwierciedleniem, projekcją panującej ideologii społecznej i politycznej niż formą jej tworzenia (ibidem, s. 20-25). Komunikowanie za pomocą gazet, czasopism wielonakładowych, radia i telewizji, a w ich obrębie - dziennikarstwo przynoszące w stałych odstępach czasowych wiadomości i opinie o rzeczywistości, czyli periodyczne komunikowanie masowe jest szczególnym typem szeroko rozumianego komunikowania masowego, obejmującego również plakaty, filmy, płyty i ulotki (Pisarek 1983, s. 13).

Z badań nad prasą

Prasa - pierwszy ze środków informacji masowej, zaczęła rozwijać się już od XVII wieku, radio to wytwór techniki pierwszej połowy XX wieku, a telewizja rozwinęła się dopiero po drugiej wojnie światowej. Dlatego też badania nad mediami masowymi w pierwszej kolejności dotyczyły prasy drukowanej i doprowadziły w konsekwencji do wykształcenia się nowej dyscypliny naukowej - prasoznawstwa. Celem tej nauki jest poznanie prasy w jej najróżnorodniejszych formach i funkcjach, a przedmiotem badań prasoznawczych są: procesy powstawania, obiegu i odbioru informacji oraz publicystyki prasowej; twórcy i odbiorcy prasy; ich wzajemne stosunki; a także cechy szczególne, charakteryzujące wymienione procesy (Kafel 1969, s. 29, 91, 102). Trzeba też zaznaczyć, że współczesne wypowiedzi dziennikarskie są obiektem zainteresowania nie tylko językoznawstwa, ale i socjologii, politologii i etyki.

Przykładem czasopisma, zajmującego się zagadnieniami dotyczącymi prasy mogą być „Zeszyty Prasoznawcze”, które są kontynuacją „Prasy Współczesnej i Dawnej”, gdzie zamieszczane są rozprawy i artykuły dotyczące prasy lokalnej i światowej, a także historii prasy i innych mediów. W kwartalniku tym znajdują się ponadto recenzje i omówienia opracowań z tej dziedziny oraz różnego rodzaju materiały (np. ustawy, statuty, sondaże). Na podstawie tego można wyróżnić tematy najczęściej podejmowane przez badaczy prasy, nie tylko na łamach „Zeszytów Prasowych”. Dużo uwagi poświęca się językowi w prasie (Kurkowska 1956, Kniagininowa, Pisarek 1966, Wolińska 1987), problemom składniowym (Kniagininowa 1970, Nowak 1977), a także nowym wyrazom (Zagrodnikowa 1982) i roli metafory (Buttler 1961, Miczka 1986). Poza tym widoczne jest zainteresowanie błędami językowymi w prasie (Kniagininowa 1960, Brocki 1963, Pisarek 1969), zjawiskiem reklamy (Kurta 1969, Mozłowski 1970, Serwański 1990) oraz perswazyjnymi funkcjami języka (Dzikowska 1975, Bralczyk 1979, 1982, Pisarek 1987). Badane są również nagłówki prasowe (Pisarek 1969, 1967, 1974, Gajda 1987), a także słownictwo i frazeologia (Buttler, Satkiewicz 1957, Pisarek 1965, Bralczyk 1979, Olszewska 1988).

Niektóre gatunki prasowe (do tej grupy należy również sprawozdanie) nie zostały dotychczas gruntownie przez językoznawców opisane, inne z kolei dość często są przedmiotem badań, np. felieton (Maziarski 1976, Ropa 1976, Terakowska 1987, Gumkowski 1991), reportaż (Waloch 1985, Goldbergowa 1986, Jastrzębski 1991), wywiad (Dłużak 1986, Bauer 1988), wiadomość (Kniagininowa, Pisarek 1966, Nowak 1977, Wolińska 1988), recenzja (Miłkowski 1988).

Liczba opracowań lingwistycznych związanych (w różnym stopniu) ze zjawiskiem sportu w prasie jest niewielka. Są to prace poświęcone słownictwu sportowemu (Ożdżyński 1970) i wypowiedziom mówionym w środowisku sportowym (Ożdżyński 1979, Cockiewicz 1988). Zbadany został styl współczesnych prasowych wiadomości sportowych (Ożdżyński 1977) oraz wpływ języka sportowego na inne odmiany polszczyzny (Podracki 1978).

Pojęcie gatunku

Komunikowanie się za pomocą języka polega na tworzeniu konkretnych wypowiedzi, które opiera się na względnie trwałych, typowych formach ich konstruowania. Ludzkie myśli i intencje wcielane są tym samym w określone wzorce, mówienie odbywa się bowiem wyłącznie przy użyciu gatunków. Nie istnieją wypowiedzi bezgatunkowe. Gatunek wypowiedzi, to kulturowo i historycznie ukształtowany w społeczne konwencje, sposób językowego komunikowania się. Wtórnie termin ten oznacza również zbiór tekstów, w których realizowany i aktualizowany jest określony wzorzec. Gatunek istnieje też bowiem jako pewna całość – wzorzec organizacji tekstu, który, poza formalnojęzykowymi, zawiera także kategorie kognitywne (pewien obraz świata i hierarchię wartości) i pragmatyczne (charakterystyki użytkowników i zamiary ich działań). Rekonstruując wzorce budowy, tworzy się modele prostsze od konkretnych tekstów, obejmujące tylko niektóre ich właściwości, które uznaje się z jakichś powodów za istotne. W indywidualnej wypowiedzi wzorzec zostaje poddany aktualizacji, która dopuszcza innowacje, będące zalążkami zmian gatunkowych. Ustalone gatunki podlegają bowiem zmianom i rozwijają się wraz z całym systemem językowym, choć całe zachowanie językowe zmierza do ich wypracowania i utrwalenia (Gajda 1993, s. 245-24).

Świat wypowiedzi nie daje się podzielić na wykluczające się klasy. Teksty układają się raczej bliżej lub dalej pewnych biegunów, czyli typów: empirycznego (konkretnego tekstu) albo idealnego (pojęcia typologicznego, wzorca, schematu). Można więc mówić o ich polaryzacji. Treść pojęcia typologicznego stanowi kompleks cech, który przysługuje obiektom bądź tylko częściowo, bądź cechy występują w nich w różnym stopniu. Pojęcia te powstają przez wzmocnienie i przejaskrawienie pewnych właściwości oraz przez ich połączenie w zespół. Są one wzorcami w tym sensie, że realne obiekty realizują je rozmaicie, mniej lub bardziej się do nich zbliżając. Obok typowych reprezentantów wzorca mogą istnieć obiekty dość odległe od niego, choć wszystkie związane z danym typem wykazują podobieństwo rodzinne (ibidem, s. 253).

Do uchwycenia zmiennej i różnorodnej rzeczywistości gatunkowej nie wystarcza jednak typ jako statyczny system cech. Wzorzec gatunkowy jako pojęcie genologiczne powinien reprezentować fragment rzeczywistości językowej zarówno w jej aspekcie statycznym, rezultatywnym (zespołu cech), jak i dynamicznym, działaniowym (zasad tworzenia tekstu o określonych cechach gatunkowych). Rekonstruując pojęcia genologiczne, trzeba uwzględniać nie tylko systemowość zjawisk gatunkowych oraz jedność ich rezultatywności i procesualności, ale także historyczną zmienność i kulturowe uwarunkowanie tych zjawisk.

Na historyczną sytuację gatunku składają się różne czynniki. Należy do nich między innymi istnienie lub nieistnienie skodyfikowanych form gatunkowych w postaci zakazów lub nakazów, a także stopień normatywności wzorca gatunkowego – gatunek jako zespół rygorystycznie obowiązujących nakazów i zakazów albo jako zespół możliwości. Ważnym elementem sytuacji gatunku może być zakres elementów koniecznych i możliwych we wzorcu gatunkowym. Nie bez znaczenia są tu relacje między gatunkami w całym ich repertuarze oraz w grupach gatunków różnie ze sobą powiązanych (ibidem).

Wyróżnia się gatunki prymarne i sekundarne (pochodne). Pierwsze rodzą się w naturalnych sytuacjach społeczno-komunikacyjnych. Jednak większość gatunków tekstu (zwłaszcza pisanego) wywodzi się z innych i powstaje dzięki przekształceniom. Dynamika zjawisk gatunkowych jest szczególnie widoczna w XX wieku, kiedy gatunki stosunkowo szybko i często zmieniają się, rośnie ich liczba, mieszają się i nakładają się na siebie (ibidem, s. 254).

 

Rodzaje dziennikarskie

Najczęściej wyróżnia się dwa rodzaje dziennikarskie: informację, która jest nadążaniem za nowymi i faktami i zjawiskami i ukazywaniem ich, rozszerza również możliwości uczestniczenia w nich odbiorcy i publicystykę, która reaguje na te zjawiska, łączy je i interpretuje, a także pogłębia ich przeżywanie i rozumienie (Furman, Kaliszewski, Wolny-Zmorzyński 2000, s. 26). Do gatunków informacyjnych należą: wzmianka, notatka, relacja, raport, infografia, zapowiedź, fait divers, depesza, korespondencja, życiorys, sylwetka, przegląd prasy reportaż fabularny, mapa, tabela, wykres oraz przedmiot badań niniejszej pracy - sprawozdanie, a do publicystycznych: artykuł publicystyczny, artykuł wstępny, felieton, komentarz, recenzja i esej. Można również wskazać gatunki pograniczne np. wywiad, debata (zob. Bauer 2000, Furman, Kaliszewski, Wolny-Zmorzyński 2000).

Rodzaj publicystyczny to takie publiczne informowanie o ważnych społecznie wydarzeniach, ale połączone z interpretacją rzeczywistości, wyjaśnianiem, odnoszeniem do szerszych kontekstów, także z subiektywną, lecz motywowaną oceną, prognozowaniem na podstawie faktów. Dopuszczalne jest puentowanie faktów i stawianie pytań. Podmiot (osoba mówiąca, autor) jest w publicystyce widoczny i słyszalny, może też wzorem gatunków literackich podlegać w imię konstruowanej tezy niewielkiej autokreacji (np. autor felietonu lub eseju). Teksty publicystyczne korzystają ze środków artystycznych właściwych dla tekstów literackich, ale w zakresie sprowadzonym do faktycznej funkcjonalności poznawczej tzn. nie mogą budować autonomicznej warstwy estetycznej, zaciemniającej, relatywizującej treści, tak jak ma to miejsce w wielu tekstach artystycznych. Istotą rodzaju publicystycznego jest więc pogłębianie wiedzy o rzeczywistości. Publicystyka cechuje się aktualnością (rozumianą także jako wypowiadanie się o sprawach przeszłych lub przyszłych z odniesieniem do współczesności) i publicznością (oznaczającą możliwość dotarcia do pewnego kręgu odbiorców). Oświetla zagadnienia i poglądy za pomocą pewnych elementów informacji (podawanie informacji dodatkowych, pełniej ukazujących omawiany problem) i dydaktyki (nowe ukazanie zagadnienia, formułujące, zmieniające lub utwierdzające poglądy odbiorcy). Zadaniem publicystyki jest oświetlanie zagadnień społecznych, czyli spraw budzących zainteresowanie szerszego kręgu ludzi, nawet jeśli bezpośrednio dotyczą one tylko jednostek (ibidem, s. 29).

Rodzaj informacyjny realizuje podstawowe zadanie mediów (komunikacji masowej), jakim jest publiczne informowanie o aktualnych wydarzeniach. Rodzaj ten zakłada istnienie obiektywnego świata zjawisk, postaci, sądów, przedmiotów, o których należy powiadomić szybko i bez jakiegokolwiek subiektywnego wartościowania. Podmiot informujący (dziennikarz) pełni w tym rodzaju rolę służebną, jest ukryty i bezstronny, obowiązuje go rzeczowość i skrajny obiektywizm. Uznaje się, że zadaniem tekstów informacyjnych jest maksymalne poszerzanie wiedzy odbiorcy o rzeczywistości. Język w rodzaju informacyjnym powinien być maksymalnie przejrzysty, pozbawiony jakichkolwiek cech stylów innych niż informacyjny, np. kolokwialnych, regionalnych, osobniczych (ibidem, s. 26-27).

Informacja dziennikarska ma odpowiadać rzeczywistemu stanowi rzeczy, cechuje się szczegółowością, jak największą konkretnością i pełnością, a także starannością dokumentacji. Posługuje się niedwuznacznymi i precyzyjnymi określeniami oraz przytacza najistotniejsze dane, wystarczające jednak do charakterystyki przedstawianego faktu . Poza tym powinna być przystosowana do możliwości percepcyjnych adresata.

Budowa tekstu informacyjnego

Na początku informacji powinny znaleźć się najważniejsze fakty, mniej istotne są tylko faktami wspierającymi. Powstaje więc zasada odwróconej piramidy. Na jej szczycie ma się znaleźć odpowiedź na pytania: kto? i co? (co kto zrobił?), drugą warstwę stanowi odpowiedź na pytanie: gdzie?; potem: kiedy?; następnie: jak? i dlaczego? (do zdarzenia doszło?) i na koniec: jakie są tego skutki? (ibidem, s. 27-28). Dwa pierwsze pytania: kto? i co? zawsze utrzymują swą decydującą rolę. Kolejność pytań stanowiących drugą warstwę jest niemożliwa do odgórnego ustalenia. Dopiero opisywany temat, treść zdarzenia, może je ustawić we właściwy ciąg, określony ważnością następstwa faktów (Tetelowska 1972, s. 254-256). Gatunki informacyjne wyróżnia się przede wszystkim ze względu na to, w jaki sposób poszczególne teksty należące do rodzaju informacyjnego odpowiadają na powyższe pytania oraz czy odpowiadają na wszystkie z nich.

Uważa się, że klasyczny dziennikarski tekst informacyjny zbudowany jest z dwóch części, pierwszą z nich jest skrótowa informacja ogólna, zwana lidem (ang. lead: wstęp, wejście, wprowadzenie), w maksymalny sposób streszczająca następujący po niej opis zdarzenia, drugą korpus (ang. body), rozszerzający w kolejnych akapitach każdy z elementów treściowych zawartych we wprowadzeniu (ibidem, s. 251). W ten sposób wiedza o danym zdarzeniu przybywa stopniowo, małymi porcjami, ze stałym odwoływaniem się do tego, co zostało powiedziane wcześniej. Lid umożliwia śpieszącemu się lub nieuważnemu odbiorcy zapoznanie się z zarysem całej wypowiedzi, udzielając zarazem odpowiedzi na najbardziej ogólne pytania związane z danym zdarzeniem (Bauer 2000, s. 155).

Prasa i sport

Popularność, jaką sport zdobył w minionym stuleciu, spowodowała duże zainteresowanie środków masowego przekazu tą dziedziną życia. Pierwsze związki sportu i mediów to artykuły w prasie codziennej, a później również specjalistycznej. Wraz z pojawieniem się radia i telewizji, audycje i programy sportowe zaczęły pojawiać się także i w tych środkach przekazu. Obecnie powstają nie tylko kanały telewizyjne poświęcone tej dziedzinie życia w ogóle, ale nawet stacje zajmujące się sprawami poszczególnych klubów sportowych.

Prasa sportowa jest pośrednikiem między środowiskiem sportowym, a szeroką rzeszą zainteresowanych odbiorców i za jej udziałem środowiskowe treści zostają włączone w obręb komunikacji masowej (Ożdżyński 1979, s. 16). W związku z prowadzonymi w niniejszej pracy badaniami warto bliżej przyjrzeć się związkom prasy i sportu, których znajomość może być pomocna przy komentowaniu niektórych zjawisk językowych, a z pewnością stanowić będzie ciekawe tło dla prowadzonych badań.

Narodziny współczesnego sportu i prasy sportowej¹

Ojczyzną współczesnego sportu jest Anglia. Za Bogdanem Tuszyńskim przywołać można pogląd profesora Wroczyńskiego, który uważa, że to nie spuścizna okresu oświecenia zdecydowała o rozwoju wychowania fizycznego i sportu w tym kraju. Czynnikiem, który odegrał znaczącą rolę były ogólne przeobrażenia społeczne i ekonomiczne, a wśród nich zwłaszcza industrializacja i urbanizacja. W XIX wieku w Anglii powstały nowe regiony przemysłowe, nastąpiły zmiany w strukturze społecznej i wzrosła w przyśpieszonym tempie ludność miast przemysłowych, w związku z czym ruch na świeżym powietrzu stał się naturalną potrzebą ludzi.

Ekspansja mocarstw europejskich prowadząca do napięć politycznych wiązała się z rozbudową armii i troską o sprawność fizyczną młodej generacji. Coraz częściej zwracano więc uwagę na konieczność systematycznego wychowania fizycznego dzieci i młodzieży. Gwałtowny rozwój wiedzy o człowieku, psychologii i pedagogiki miał wpływ na ugruntowanie się poglądu, że zorganizowany ruch, nie tylko wzmacnia organizm, ale jest także czynnikiem ogólnego rozwoju psychiki człowieka. Przyczyniło się to do powstania systemu wychowania fizycznego opartego nie na gimnastyce, ale na swobodnych formach ruchu - grach i sportach.

Właśnie na wychowaniu przez sport, najogólniej rzecz biorąc, polegały zapoczątkowane przez Thomasa Arnolda reformy szkolnictwa, które zyskały sobie wielu zwolenników. Zaczęła się rywalizacja na różnych szczeblach, a mecze, wyścigi i imprezy stały się wkrótce tradycją. W 1829 r. odbyły się pierwsze regaty osad ósemek Uniwersytetów Oxford i Cambridge, a w dziesięć lat później zapoczątkowano regaty w Henley. Powstawały dyscypliny sportu i kluby, potem stowarzyszenia i związki, a wszystkiemu towarzyszyła już specjalistyczna prasa. Pierwszy okres rozwoju światowego sportu zamknęły Igrzyska Olimpijskie, wznowione przez francuskiego barona Piotra de Coubertin w 1896 roku.

W Anglii, którą należy uznać również za ojczyznę prasy sportowej, od 1792 do 1870 r. ukazywało się pismo „The Sporting magazine or Monthly Calendar of the Transactions of the Turf, the Chace etc.” uznane za pierwsze specjalistyczne pismo na świecie, a w 1849 r. ukazywało się „The Sporting Life”- pierwsze na świecie codzienne pismo sportowe.

Rozwój prasy i sportu determinowały przemiany kulturowe, polityczne, społeczne i technologiczne. Na początku rozwoju prasy sportowej, gdy sport był uprawiany wyłącznie przez klasy uprzywilejowane ekonomicznie, tworzyły ją pisma elitarne. Potem każdy kraj w zależności od warunków i tradycji miał swoje tzw. sporty protekcyjne, a pisma środowiskowe poświęcone jednej lub grupie dyscyplin sportu powstawały zwłaszcza w dziewiętnastowiecznej Europie. W miarę rozwoju sportu i popularyzacji coraz większej liczby jego dyscyplin zrodziła się konieczność stworzenia pism sportowych o szerszym profilu, czyli pism ogólnosportowych. Do popularyzacji sportu przyczyniały się także działy sportowe dzienników, przy czym prasa ogólnopolityczna stała się jednocześnie dużą konkurencją dla sportowej prasy specjalistycznej. Wszystkie te światowe prawidłowości w rozwoju prasy sportowej można zaobserwować w rozwoju polskiej prasy sportowej najpierw na ziemiach polskich pod zaborami, a potem w dwudziestoleciu międzywojennym.

Dzieje prasy sportowej w Polsce

Pierwszym polskim pismem poświęconym w całości i wyłącznie problemom kultury fizycznej był „Przewodnik Gimnastyczny” organ Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” we Lwowie, którego inauguracyjny numer ukazał się 1 kwietnia 1881 r. Data ta uznawana jest za początek polskiej prasy sportowej.

W latach 1881 - 1918 na ziemiach polskich ukazywało się najprawdopodobniej 36 tytułów poświęconych kulturze fizycznej i sportowi. Ich przeznaczenie było bardzo różne a źródła podziału leżały w interpretacji społecznej roli i zasięgu sportu. Był to trudny okres dla sportowego czasopiśmiennictwa, które z wielkimi oporami i trudem zdobywało sobie, podobnie jak wychowanie fizyczne i sport, prawo obywatelstwa, z różnymi skutkami w poszczególnych zaborach. W okresie tym ruch sportowy był ważnym czynnikiem samoobrony przed biologiczną i duchową eksterminacją narodu i identyfikował się z walką o niepodległość kraju. W jego awangardzie znalazła się prasa sportowa i jej pierwsi twórcy, których pionierski, a przez to historyczny wysiłek, miał głęboko narodowy charakter.

Mimo ograniczonych możliwości, braku funduszy i pomocy, prasa sportowa rozwijała się na miarę swoich możliwości. Jej pierwszymi twórcami byli, ofiarni i oddani sprawie, ludzie, którzy gimnastykę , wychowanie fizyczne i sport uważali za cząstkę polskiej kultury i bez tych elementów nie wyobrażali oni sobie nowoczesnego społeczeństwa i niepodległego państwa. Pisanie o sporcie nie należało w tym czasie do łatwych zadań. Ludzie z nim związani nie znali bowiem regulaminów sportowych, a słownictwo sportowe nie było ustalone i decydowały o nim osoby nie mające kwalifikacji do kształtowania języka sportowego. Niektórzy utrzymywali słownictwo angielskie (np. tenisiści), inni próbowali spolszczać, choć nie zawsze trafnie, czym często narażali się na ośmieszenie.

Z okresu I wojny światowej prasa polska wyszła zniszczona i osłabiona. Stosunkowo szybko jednak stan ilościowy został odbudowany, choć zaległości, głównie jeśli idzie o technikę druku i dotarcie do szerokiej publiczności, wciąż jeszcze były ogromne.

W okresie międzywojennym na rynku wydawniczym ukazało się około 230 tytułów związanych z kulturą fizyczną, a ich skala zainteresowań i przeznaczenie były dość wszechstronne. Wśród czasopism tego okresu można wydzielić: czasopisma fachowe (przeznaczone dla ludzi przygotowanych do studiowania tematu, omawiające dorobek teoretyczny i naukowo-praktyczny wychowania fizycznego i sportu w Polsce), czasopisma o charakterze publicystyczno-metodycznym, które obok podstawowej informacji sportowej dużo miejsca poświęcały szerszemu, publicystycznemu spojrzeniu na kulturę fizyczną i najliczniejszą grupę czasopism, poświęconych przede wszystkim sprawozdawczości sportowej, których podstawą egzystencji była aktualność i sensacyjność.

W roku 1926 zakończył się i dla prasy i dla polskiego sportu wielki etap walki o istnienie. W tym czasie ukształtowały się właściwie wszystkie typy pism sportowych i powstał zawód dziennikarza sportowego. Działalność utworzonego w 1927 r. Państwowego Urzędu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego nie miała zasadniczego wpływu na charakter prasy sportowej, często jedynie na jej problematykę. Stosunki między prasą sportową a państwem układały się na ogół poprawnie ale nie były przesycone zbytnim zaufaniem, toteż PUWF i PW w 1937 r. zdecydował się na stworzenie tzw. sportowej prasy prorządowej. W ostatnich latach II Rzeczypospolitej prasa sportowa mimo trudności w latach kryzysów rozwijała się pomyślnie, a kilka tytułów można było z dumą pokazywać wydawniczej Europie.

W czasie II wojny światowej hitlerowska administracja okupacyjna od pierwszych dni zwalczała każdy przejaw polskiego życia społeczno-kulturalnego; dotyczyło to również działalności prasowo-wydawniczej. Wszystkie polskie wydawnictwa zostały zlikwidowane; w ich miejsce okupant powołał własne tytuły w języku polskim, zwane potocznie przez polskie społeczeństwo gadzinówkami i szmatławcami, które nie zyskały uznania u odbiorców polskich. Temu systemowi propagandy od początku (październik 1939) przeciwstawiały się czynnie różnorodne grupy społeczno-polityczne, wojskowe i środowiska twórcze, które rozpoczęły podziemną, konspiracyjną działalność wydawniczą (Dziki 2000, s. 47).

Po zakończeniu działań wojennych w pierwszych czterech latach Polski Ludowej ukazało się ogółem 29 tytułów związanych z kultura fizyczną. Już na starcie, utrudnionym skutkami wojny prasa sportowa różniła się od tej, która ukazywała się przed II wojną światową. Jej celem było mianowicie umasowienie wychowania fizycznego i sportu, dotarcie z kulturą fizyczną do jak najszerszych kręgów społeczeństwa. Należy zauważyć, że zasługa prasy w tym okresie polegała nie tylko na wskazywaniu dróg do umasowienia sportu ale i na tworzeniu wielkiej, optymistycznej wizji przyszłości, co miało ogromne znaczenie polityczne. Niezależnie od kierunków politycznych reprezentowanych przez wydawców i redaktorów cała prasa sportowa wzięła udział w dziele odbudowy polskiego sportu.

Rok 1949 zakończył etap odbudowy i rozpoczął okres kształtowania ideowych założeń socjalistycznej kultury fizycznej i jej podstaw organizacyjnych. Centralizacja prasy ograniczyła jej dotychczasową rolę, a czołowe pisma sportowe stały się zaledwie przekaźnikami zarządzeń i decyzji Głównego Komitetu Kultury Fizycznej. W latach 1949-1955 prasa sportowa nie spełniała swojej podstawowej roli informacyjnej, nie była też z powodu spłycenia tematyki i ubogich form dziennikarskich właściwym propagatorem i agitatorem. Mimo to odegrała niemałą rolę w propagowaniu wychowania fizycznego i ruchu sportowego w szkołach, zakładach pracy i na wsi.

W latach 1955-1961 ukształtował się profil i charakter pism sportowych, który doskonalony był w latach 70. Prasa sportowa zaczęła ponownie odgrywać rolę inspirującą i organizatorska, stała się trybuną społeczeństwa i nastąpiła jej głęboka humanizacja. Rozwijała się bardzo dynamicznie zarówno ilościowo jak i jakościowo aż do roku 1962, w którym wskutek trudności papierowo-poligraficznych zmniejszono jej objętość i nakład, co spowodowało, że nie nadążała ona za wzrastającymi potrzebami rynku czytelniczego i za rozwojem polskiego sportu.

W latach 70. bogata w doświadczenia prasa sportowa bardzo aktywnie włączyła się w nurt przemian społeczno-politycznych. Nie ograniczała się do problematyki sportu wyczynowego, co wywoływało zrozumiałe zainteresowanie społeczeństwa, ale wskazywała tez kryzysowe symptomy w kulturze fizycznej, przygotowując klimat do reorganizacji w zarządzaniu sportem i turystyką. Wraz z wyraźnym ożywieniem problematyki pism sportowych zwiększała się ich objętość, częstotliwość i nakłady, a także rola organizatorska.

Jednak prawdziwy progres na polskim rynku prasowo-wydawniczym i zmiana jego oblicza następuje po obradach Okrągłego Stołu, a zwłaszcza po zmianie ustawy o prawie prasowym i likwidacji Urzędu Kontroli Prasy. Zlikwidowany został dominujący przez całe lata system prasy państwowo-partyjnej, w związku z czym na rynku prasowym pojawiły się nowe podmioty-instytucje, które dotąd a priori nie mogły (albo miały mocno ograniczoną taką możliwość) publicznie artykułować swych poglądów (ibidem, s. 56).

Gatunki dziennikarskie w prasie sportowej

Prasa sportowa zajmuje się tematyką dość specyficznej dziedziny życia, angażującej różne grupy społeczne i wywołującej duże emocje. Dlatego też wykorzystywany przez nią repertuar gatunków dziennikarskich jest dość spory, co pozwala w odpowiedni sposób przedstawiać różnorodne zagadnienia. Najważniejszą rolę pełnią tu gatunki informacyjne, które dostarczają wiadomości o wynikach i przebiegu zawodów. Jest to związane z ogromną ilością odbywających się przez praktycznie cały czas rozgrywek (z wielu dyscyplin sportowych), o których należy poinformować czytelnika. Najczęściej spotykanymi gatunkami są sprawozdanie, notatka i różnego rodzaju tabele; rzadziej występują: wzmianka, depesza i sylwetka.

Z gatunków publicystycznych prasa sportowa zaadaptowała na swoje potrzeby przede wszystkim poruszające aktualne problemy felieton i komentarz, a spośród gatunków pośrednich wywiad.

---