Rozprawka. Dialekty – lokalne głosy polszczyzny w perspektywie glokalnej
Przykładowa rozprawka o dialektach i gwarach w języku polskim. Napisana na podstawie planu: Plan rozprawki. Dialekty – lokalne głosy . Możesz znaleźć też jej ćwiczenie notatki syntetyzującej z tym tekstem: Notatka syntetyzująca - ćwiczenie zróżnicowanie polszczyzny.
Patrząc na mapę dialektów polskich, łatwo zauważyć, że nasz język nie jest jednolitą, gładką powierzchnią, lecz zbiorem lokalnych odmian. Najważniejsze dialekty polszczyzny to: wielkopolski, małopolski, mazowiecki, śląski, kaszubski oraz dialekt Ziem Odzyskanych, powstały po II wojnie światowej. Dialekt to terytorialna (zwykle regionalna) odmiana języka narodowego, a gwara – jeszcze węższa, lokalna odmiana obejmująca często tylko kilka miejscowości. Na dialekty i gwary należy spojrzeć ja na językowe odbiciem historii regionów, codziennego życia mieszkańców oraz ich poczucia odrębności. Współcześnie pełnią ważną funkcję tożsamościową i pozwalają łączyć to, co lokalne, z tym, co ogólnopolskie i globalne.
Na początku warto podkreślić, że sam układ dialektów pokazuje, jak bardzo polszczyzna jest związana z historią zasiedlania ziem polskich. Dialekt małopolski obejmuje południe kraju (między innymi okolice Krakowa, Podhala), wielkopolski – zachód, mazowiecki – środkowy wschód i północny wschód, śląski – obszar Górnego Śląska, a na Pomorzu rozwija się kaszubski, który bywa traktowany jako dialekt polski, ale ma status odrębnego języka regionalnego. Po II wojnie światowej, na tzw. Ziemiach Odzyskanych, pojawiły się dialekty mieszane, tworzone przez przesiedleńców z różnych części kraju. Dzięki temu można powiedzieć, że dialekty są „językową mapą historii”: pokazują dawne migracje, granice polityczne i procesy osadnicze, które ukształtowały współczesną Polskę.
Dialekt małopolski
Dialekt małopolski, obecny w południowej części kraju, bardzo wyraźnie pokazuje, jak konkretne cechy fonetyczne potrafią wyróżnić mowę regionalną. Jedną z najważniejszych jego cech jest mazurzenie, czyli wymowa spółgłosek sz, ż, cz, dż jako s, z, c, dz. W praktyce oznacza to formy typu: „syja” zamiast „szyja”, „zaba” zamiast „żaba”. W niektórych gwarach małopolskich spotyka się też charakterystyczną wymowę samogłosek nosowych, która odróżnia je od polszczyzny ogólnej. Dzięki takim zjawiskom dialekt małopolski jest łatwo rozpoznawalny, a jednocześnie ukazuje, jak ten sam język narodowy może brzmieć inaczej w zależności od regionu. Skutkiem istnienia tych cech jest mocne zakorzenienie mieszkańców w tradycji lokalnej – wystarczy kilka zdań, by można było domyślić się, z jakich okolic pochodzi mówiący.
Dialekt mazowiecki
Dialekt mazowiecki, obejmujący środkowy wschód i północny wschód Polski, także zna mazurzenie, ale łączy je z innymi zjawiskami fonetycznymi. Występuje tu charakterystyczna ubezdźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa: w miejscach, w których w polszczyźnie ogólnej pojawia się głoska dźwięczna, w wymowie mazowieckiej pojawia się jej odpowiednik bezdźwięczny. Przykładowo można usłyszeć „wus rusza, jusz mozna”, podczas gdy w innych regionach dominuje wymowa „wuz rusza, już można”. Zestawienie dialektu mazowieckiego z małopolskim pokazuje więc ciekawą sytuację: w obu odmianach występuje mazurzenie, ale różni je otoczenie fonetyczne i inne cechy systemu. Skutkiem tego dialekty są rozpoznawalne nie tylko przez pojedyncze zjawiska, lecz przez cały pakiet cech, które razem tworzą ich niepowtarzalny charakter.
Dialekt wielkopolski
Dialekt wielkopolski wyraźnie odróżnia się zarówno od małopolskiego, jak i mazowieckiego. Po pierwsze, nie występuje tu mazurzenie, czyli spółgłoski sz, ż, cz, dż nie przechodzą w s, z, c, dz. Po drugie, typowa jest udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa – głoski ulegają udźwięcznieniu w kontakcie z sąsiednimi dźwięcznymi, co wpływa na brzmienie całych wyrażeń. Po trzecie, w dialekcie wielkopolskim pojawia się dyftongiczna wymowa samogłosek, co oznacza, że zamiast prostych samogłosek słyszymy jakby „podwójne” głoski. Przykładowe formy to: „ptauk” zamiast „ptak”, „buoso” zamiast „boso”, „loudzie” zamiast „ludzie”. Dzięki takim formom mowa wielkopolska brzmi bardzo charakterystycznie. Skutkiem tej odmienności jest wyraźne wyróżnienie regionu na mapie językowej Polski: już kilka słów może wystarczyć, by rozpoznać, że ktoś mówi „po wielkopolsku”.
Dialekt śląski
Dialekt śląski, używany głównie na Górnym Śląsku, jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych w Polsce. W gwarach śląskich pojawia się między innymi tendencja do uproszczenia grup spółgłoskowych, na przykład „kraś” zamiast „kraść”, „szczelać” zamiast „strzelać”. Charakterystyczna jest również intonacja zdań, która dla wielu użytkowników polszczyzny ogólnej brzmi „śpiewnie” i od razu kojarzy się ze Śląskiem. Ważnym elementem jest też słownictwo – bogactwo wyrazów regionalnych, wśród których znajduje się sporo zapożyczeń z języka niemieckiego, co wynika z historycznych związków tego regionu z państwem niemieckim. W praktyce oznacza to, że mowa śląska jest rozpoznawalna niemal od pierwszego zdania. Skutkiem takiego ukształtowania jest silne poczucie odrębności kulturowej mieszkańców i wyjątkowo żywy związek języka z historią regionu.
Dialekt kaszubski
Szczególne miejsce zajmuje kaszubski, który bywa zaliczany do dialektów języka polskiego, ale posiada status odrębnego języka regionalnego. Ma własny alfabet, zawierający litery niewystępujące w polszczyźnie ogólnej, takie jak: ã, é, ë, ò, ô, ù. W wielu gwarach kaszubskich inaczej wymawia się także samogłoski nosowe i grupy spółgłoskowe niż w języku ogólnym. Jednocześnie kaszubski pozostaje spokrewniony z polszczyzną i przez długi czas był traktowany jako jeden z jej dialektów. Dzięki odrębnemu alfabetowi, bogatej tradycji literackiej i silnym ruchom regionalnym kaszubski stał się ważnym symbolem lokalnej tożsamości. Skutkiem takiego statusu jest możliwość równoczesnego funkcjonowania w świecie polszczyzny ogólnej i w świecie własnego języka regionalnego, co szczególnie dobrze pokazuje, jak zjawiska lokalne wpisują się w szerszy kontekst kultury narodowej.
Dialekt Ziem Odzyskanych i dialekty mieszane
Warto także pamiętać o dialekcie Ziem Odzyskanych, który nie jest stary w sensie historycznym, lecz stanowi efekt powojennych migracji. Po II wojnie światowej ludność z różnych regionów Polski została przesiedlona na zachodnie i północne tereny kraju. Spotkały się tam rozmaite gwary i dialekty, co doprowadziło do powstania odmian mieszanych. W efekcie mieszkańcy tych obszarów często posługują się polszczyzną ogólną z domieszką elementów różnych dialektów. Ten obszar jest więc przykładem tego, jak język potrafi się szybko zmieniać pod wpływem historii i ruchów ludności. Skutkiem takiej sytuacji jest powstanie żywego, dynamicznego pogranicza językowego, które nie daje się łatwo przyporządkować do jednego, tradycyjnego dialektu.
Dialekty w świecie glokalnym
Z perspektywy glokalnej szczególnie interesujące jest to, że użytkownicy dialektów i gwar potrafią płynnie przechodzić od polszczyzny ogólnej (na przykład w pracy, w szkole, w urzędzie) do mowy lokalnej (w domu, w gronie znajomych, podczas regionalnych uroczystości). Taka dwukodowość wewnątrz jednego języka pozwala łączyć globalne wzorce komunikacji z lokalnym zakorzenieniem. Dzięki temu można na co dzień funkcjonować w kulturze ogólnopolskiej, korzystać z mediów i internetu, a jednocześnie zachować własną, regionalną mowę jako znak przynależności do „małej ojczyzny”. Skutkiem takiego stanu rzeczy jest wzmacnianie tożsamości lokalnej przy jednoczesnym uczestnictwie w szerszej wspólnocie językowej i kulturowej.
Polskie dialekty – małopolski, mazowiecki, wielkopolski, śląski oraz kaszubski, a także dialekty mieszane Ziem Odzyskanych – tworzą razem gęstą sieć lokalnych odmian polszczyzny, które są czymś znacznie więcej niż „błędną mową”. System dialektów odzwierciedla historyczne zróżnicowanie terytorium Polski, dawne migracje i zmiany granic. Dystynktywne cechy fonetyczne i leksykalne, takie jak mazurzenie, udźwięcznianie lub ubezdźwięcznianie międzywyrazowe, dyftongizacja, uproszczenia grup spółgłoskowych, specyficzna intonacja śląska czy osobny alfabet kaszubski, pozwalają wyraźnie odróżnić poszczególne regiony. Jednocześnie dialekty i gwary pełnią ważną funkcję tożsamościową, pozwalając łączyć identyfikację lokalną z uczestnictwem w kulturze ogólnopolskiej i globalnej. W efekcie można powiedzieć, że dialekty stanowią istotny składnik bogactwa polszczyzny: bez nich nasz język byłby uboższy, a mapa kulturowa Polski – znacznie mniej barwna.
Źródła:
– https://cke.gov.pl/
– „Dialekty – mapa myśli”, wortal edukacyjny Język-polski.pl