Marek Edelman - biografia
Kim był?
Bojowiec ŻOB w getcie warszawskim. Współdowodził na terenie „fabryki szczotek”. Świadek powstania.
Po wojnie lekarz-kardiolog. Swoją rolę lekarską rozumiał jak rolę na Umschlagplatzu: stać „przy bramie” i wyciągać jednostki z tłumu skazanych. „Pan Bóg już chce zgasić świeczkę, a ja muszę szybko osłonić płomień”.
Co robił? (chronologicznie)
A. „Akcja” 1942 — Umschlagplatz
Był gońcem szpitalnym przy bramie. Wyprowadzał wytypowane osoby jako „chorych”, od pierwszego do ostatniego dnia. Sens: odraczać wyrok, choćby o kilka czy kilkanaście lat.
Komu wtedy pomógł (konkretnie):
- Zosia (łączniczka ŻOB): cztery razy wyprowadził ją z kolumny. Skutek: za każdym razem znów ją łapano, ale próbował ratować ją wielokrotnie.
- Pola Lifszyc: jednego dnia wyprowadził ją z placu. Następnego dnia Pola pobiegła za kolumną, w której pędzono jej matkę, wmieszała się w tłum i weszła z matką do wagonu. Skutek: zginęła w Treblince.
- Wielu bezimiennych „chorych”: wyciągał „jednostki z tłumu skazanych”. Skutek: realne odroczenia śmierci (to „nie jest mało”).
- Dodatkowy kontekst (decyzje nie jego, lecz opisane przez niego): „numerki na życie” dzieliła Hellerowa; numerek dostała m.in. Frania; przy Zamenhofa ustawiano posiadaczy numerków, wokół kłębił się tłum. Dylemat „komu należy się życie”.
B. Przed wybuchem powstania
- Oddział ulokowany na terenie „fabryki szczotek”, brama zaminowana.
- Chłopak, który przyniósł broń z aryjskiej strony, prosił Edelmana, by po wojnie odnalazł jego córkę ukrywaną u zakonnic w Zamościu. Prośba ta została po wojnie spełniona.
C. Powstanie w getcie (kwiecień–maj 1943)
- Walki na „szczotkach”, noc podpaleń, konieczność przebicia się do getta centralnego. Przy wyłomie w murze reflektor oświetlał przejście; po zgaszeniu reflektora ich grupa przebiegła. Skutek: ocalenie i dalszy marsz oddziału.
- Na podwórzu przy Franciszkańskiej spotkania z Abraszą Blumem i Abramem Gepnerem (Gepner odrzucił możliwość wyjścia, „został do końca”).
- 1 maja: grób dla pięciu zabitych chłopców na Franciszkańskiej 30; szeptem odśpiewana pierwsza zwrotka „Międzynarodówki”. Doświadczenie ciężaru dowodzenia.
- Miła 18: wiadomość o samobójstwie Anielewicza i wielu osób. Z bunkra zabrano „parę osób i dwie dziewczyny (prostytutki)”. Następnego dnia, przy zejściu do kanałów, tym dwóm kobietom Edelman odmówił wyjścia ze swoją grupą.
- Wyjście kanałami: „Kazik” przyszedł z kanalarzami; przewodników dał „Witold” (Jóźwiak). 10 maja około 10:00 otwarto klapę przy Prostej. Wyszli w „oślepiające, majowe światło”, tłum zamilkł. Skutek: ocalenie części grupy.
D. Po wojnie — lekarz (interwencje i skutki)
- Etos: „wyścig ze śmiercią”, jak na Umschlagplatzu.
Komu i jak pomógł?
W czasie wojny
- Zosia (łączniczka): wielokrotne wyprowadzenia z kolumny → chwilowe ocalenia, znów łapana.
- Pola Lifszyc: wyprowadzenie z placu → następnego dnia wraca do matki i ginie.
- Bezimienni „chorzy” spod bramy: wyciąganie jednostek → odroczenia wyroku (czasem o lata).
- „Parę osób” z Miłej 18: wyprowadzenie z bunkra po samobójstwie → przeniesienie do jego grupy; dwóch kobiet nie zabrał kanałami.
- Własny oddział w pożarach: decyzje taktyczne (przejście przez wyłom po zgaszeniu reflektora; zasypanie otworu, by nie udusić setek) → ocalenie wielu przy tragicznej cenie jednostkowych śmierci.
- Kanały (Prosta, 10 maja): doprowadzenie zespołu do wyjścia → ocalenie części grupy.
Po wojnie
-
Urszula (9 lat): rozpoznał bezpośrednie zagrożenie życia, ściągnął Profesora samolotem, operacja tego samego dnia; potem zorganizował operację oczu. Skutek: żyje, dorasta, kończy szkołę, bywa u nich.
-
Teresa: ciężka niewydolność („obrzęk jak beczułka”), wizyty w domu, po porodzie wyciągana z obrzęku płuc, dalsze prowadzenie. Skutek: żyje, ma męża i dziecko, wychodzi „z pokoiku za sklepem”.
-
Rudny (ostry zawał): doprowadził do zabiegu mimo „podręcznikowych” zakazów. Skutek: żyje; przypadek głośny.
-
Pani Bubnerowa: przekonał do operacji i współwymyślił zmianę strategii („odwrócenie krwiobiegu”). Skutek: żyje; metoda opisana i doceniona; dyskutowana przez profesorów; naśladowana w USA.
-
Rzewuski: gdy Profesor się wahał, Edelman nie pozwolił odłożyć decyzji (dosłownie „zablokował” wyjście, siedząc w drzwiach). Skutek: wymuszenie próby ratowania; podjęcie ryzyka.
-
Inni po zawale (np. Wilczkowski): prowadzenie, leczenie i kształtowanie standardu postępowania; „sobotnia cisza pod kroplówką”. Skutek: kolejne ocalenia.
-
Spełniona po wojnie prośba bojowca: odnalazł córkę kolegi ukrywaną w klasztorze w Zamościu („Tak, udało”). Dalszy los dziewczyny (Elżuni): adopcja w USA i późniejsze samobójstwo.
Cytaty-klucze
- „Stałem przy bramie i wyciągałem jednostki z tłumu skazanych.”
- „Pan Bóg już chce zgasić świeczkę, a ja muszę szybko osłonić płomień.”