Rozprawka. Style językowe – polszczyzna jak szafka z pięcioma półkami
Przykładowa rozprawka stylach językowych. Napisana na podstawie planu: Plan rozprawki. Style językowe – polszczyzna. Możesz znaleźć też jej ćwiczenie notatki syntetyzującej z tym tekstem: Notatka syntetyzująca - ćwiczenie zróżnicowanie polszczyzny. Jest również dostępne streszczenie logiczne: Streszczenie logiczne rozprawki o stylach językowych.
Kiedy człowiek zaczyna świadomie przyglądać się temu, jak mówi w domu, jak pisze na czacie, a jak na klasówce, może się zdziwić: to cały czas język polski, ale jakby w kilku różnych wersjach. Językoznawcy nazywają stylem językowym sposób mówienia i pisania typowy dla określonej sytuacji, czyli zestaw środków językowych dobranych do konkretnego celu wypowiedzi. Styl jest więc jedną z odmian polszczyzny, obok odmiany mówionej i pisanej. W mapie myśli „Styl językowy” podkreśla się klasyfikację stylów, znaczenie harmonii stylistycznej oraz niebezpieczeństwo błędów stylistycznych, które pojawiają się wtedy, gdy środki językowe nie pasują do sytuacji. Dzięki temu widać wyraźnie, że różne style czynią polszczyznę niezwykle plastycznym narzędziem, a ich świadome używanie pozwala swobodnie poruszać się między rozmaitymi sytuacjami komunikacyjnymi – od luźnej rozmowy, przez oficjalne pismo, po literaturę.
Na początku warto zrozumieć, że zróżnicowanie stylistyczne wyrasta z funkcji, jakie pełni język w naszym życiu. Skoro styl to „sposób mówienia i pisania związany z funkcją wypowiedzi”, nic dziwnego, że inaczej skonstruujemy ustawę, a inaczej sms-a do kolegi. Mapa myśli o stylu językowym pokazuje właśnie klasyfikację stylów oraz konieczność dopasowania środków językowych do celu wypowiedzi i odbiorcy. Z tego wynika ważna obserwacja: bogactwo stylów nie jest przypadkową fanaberią, ale odpowiedzią polszczyzny na różne sytuacje komunikacyjne – od zwykłej wymiany zdań, przez oficjalne wystąpienia, po artystyczne eksperymenty.
Styl potoczny
Jedną z najbardziej odczuwalnych na co dzień odmian jest styl potoczny, który służy spontanicznej, nieoficjalnej komunikacji. Mówi się nim w domu przy obiedzie, na przerwie z kolegami, na komunikatorach i w memach. Cechuje go swobodna składnia, skróty myślowe, popularne wyrażenia, a także emocjonalne słownictwo. W tym stylu łatwo o wyrażanie uczuć: zachwytu, złości, rozbawienia. To tutaj pojawiają się wyrażenia typu: „masakra, nie ogarniam”, „spoko, ogarnę jutro”, „ale beka”. Styl potoczny pozwala mówić szybko, skrótowo i bardzo „po swojemu”, co jest niezwykle ważne w relacjach rówieśniczych. Skutkiem istnienia tej odmiany jest to, że polszczyzna ma wygodny, codzienny „strój domowy”, w którym można się swobodnie poruszać w świecie prywatnych rozmów.
Styl urzędowy
Zupełnie inaczej funkcjonuje styl urzędowy, który można uznać za przeciwieństwo swobodnej mowy potocznej. Używa się go w oficjalnych dokumentach: ustawach, regulaminach, umowach, podaniach. Charakteryzuje się on bezosobowością, schematycznymi formułami, dążeniem do jednoznaczności, a często także rozbudowaną składnią. Pojawiają się tu sformułowania typu: „zwracam się z uprzejmą prośbą”, „niniejszym oświadczam”, „na podstawie paragrafu…”. Dzięki temu teksty urzędowe mają być precyzyjne i odporne na różne interpretacje, choć często brzmią sztywno i nienaturalnie. Zestawienie stylu urzędowego z potocznym pokazuje, jak plastyczny jest język: ten sam użytkownik może przełączyć się z „hej, ogarniemy to jutro” na „zwracam się z uprzejmą prośbą o…”. Skutkiem tego kontrastu jest wyraźne uświadomienie sobie, że każde zadanie komunikacyjne wymaga innego „stroju językowego”.
Styl naukowy
Kolejną ważną odmianą jest styl naukowy, który służy przekazywaniu wiedzy w sposób jak najbardziej ścisły i uporządkowany. Pojawia się w rozprawach, artykułach naukowych, definicjach, podręcznikach akademickich. Cechuje go terminologia fachowa, uporządkowana, często złożona składnia oraz obiektywny ton. Autorzy unikają emocjonalnych ocen, stawiają na jasne wywody, odwołują się do badań i danych. Dzięki temu styl naukowy pozwala budować skomplikowane wyjaśnienia i prowadzić dyskusję na wysokim poziomie merytorycznym. Polszczyzna w tej odmianie jest narzędziem poznania i opisu świata, a skutkiem istnienia tego stylu jest możliwość precyzyjnego formułowania twierdzeń, które można weryfikować i rozwijać.
Styl publicystyczny
Zupełnie inną funkcję pełni styl publicystyczny, obecny w prasie, radiu, telewizji i internecie. Łączy on informowanie z ocenianiem oraz perswazją. Autorzy tekstów publicystycznych opisują fakty, ale jednocześnie je komentują, oceniają, próbują przekonać odbiorcę do własnego punktu widzenia. Pojawiają się chwytliwe tytuły, metafory publicystyczne, gry słów, pytania retoryczne. Taki sposób mówienia i pisania ma przyciągnąć uwagę czytelnika, wywołać w nim emocje i skłonić do refleksji lub działania. W efekcie styl publicystyczny sprawia, że polszczyzna staje się narzędziem debaty społecznej i politycznej, a nie tylko suchego przekazu informacji. Skutkiem jego obecności jest to, że język polski potrafi funkcjonować zarówno w roli bezstronnego sprawozdawcy, jak i zaangażowanego komentatora rzeczywistości.
Styl artystyczny
Szczególne miejsce zajmuje styl artystyczny, który chyba najbardziej rozpala wyobraźnię ucznia odkrywającego literaturę. To właśnie w nim język „szaleje” w kontrolowany sposób: pojawiają się wieloznaczne metafory, nietypowa składnia, neologizmy, nagromadzenie środków stylistycznych. Celem nie jest tu przekazanie informacji czy załatwienie sprawy urzędowej, ale wywołanie określonego wrażenia estetycznego, wzruszenie, szok, śmiech czy zaduma. Jednocześnie mapa myśli o stylu językowym przypomina, że obok stylów funkcjonalnych istnieją błędy stylistyczne, czyli niezamierzone i nieharmonijne połączenia środków językowych. Świadome korzystanie ze stylu artystycznego – na przykład podczas pisania pracy na maturze – wymaga znajomości norm, ponieważ tylko wtedy można je twórczo przełamywać, a nie łamać przypadkowo. Skutkiem tej świadomości jest większa swoboda twórcza: autor może bawić się językiem, a odbiorca lepiej odczytuje sensy ukryte w tekście.
Podsumowując, różne style językowe sprawiają, że polszczyzna przypomina szafkę z wieloma półkami: na jednej leżą luźne, potoczne słowa, na drugiej – urzędowe formuły, na kolejnych – terminologia naukowa, publicystyczne komentarze i artystyczne metafory. Ta różnorodność wyrasta z funkcji, jakie pełni język w różnych sytuacjach, i odpowiada na potrzeby komunikacyjne społeczeństwa. Każdy z opisanych stylów – potoczny, urzędowy, naukowy, publicystyczny i artystyczny – ma w naszym życiu społecznym swoje miejsce: od zwykłej rozmowy, przez urzędowe sprawy, po naukowe badania i literackie eksperymenty. Świadomość istnienia tych odmian pomaga unikać błędów stylistycznych i swobodnie przechodzić od rozmowy z przyjaciółmi do oficjalnego podania czy twórczego tekstu. Skutkiem tego jest nie tylko sprawna komunikacja, ale także poczucie prawdziwego zachwytu nad tym, jak wiele potrafi nasz język, jeśli umiemy odpowiednio dobrać jego odmianę.
Źródła:
– https://cke.gov.pl/
– „Styl językowy – mapa myśli”, wortal edukacyjny Język-polski.pl